Tuihna Tuilairap

UNICEF-in a tarlan danin khawvel mihring tluklehdingawn 4 zet te hian kumkhatah thla khat tal tui harsatna namenlo an tawk ṭhin a, khawvel mihring tluklehdingawn 2 zetin an mamawh khawp tui an dawng lo a. Kum 2025-ah chuan khawvel mihring zat ve zet te hi tui harsatnain a tibuai dawn nia sawiin, kum 2030-ah phei chuan khawvel mihring maktaduai 700 zet chuan tui harsatna avanga an pem a ṭul tur thu an sawi bawk.

UNICEF-in a tarlan danin khawvel mihring tluklehdingawn 4 zet te hian kumkhatah thla khat tal tui harsatna namenlo an tawk ṭhin a, khawvel mihring tluklehdingawn 2 zetin an mamawh khawp tui an dawng lo a. Kum 2025-ah chuan khawvel mihring zat ve zet te hi tui harsatnain a tibuai dawn nia sawiin, kum 2030-ah phei chuan khawvel mihring maktaduai 700 zet chuan tui harsatna avanga an pem a ṭul tur thu an sawi bawk. (Featured Image Courtesy – Tlauliana Bualchhuak)

Hmakhawsang ata tawh tun thlenga Mizo nuna la bet tlat chu ‘tuikang nghah’ hi a ni awm e. Sorkarin theihtawp chhuahin mipui te tan, kawtkaiah tui han siak chhuak ve bawk ṭhin mahsela siakchhuah tur lam a tam tawk loh fo avangin kan khawro chhunzawm zel a, tuikangnghahin ban zai a rel hleithei rih lo a ni. Ruahtui dawng ram kan ni a, kumkhata chhunga kan ruahtui dawn hi tam tak a ni a, chuti chung chuan kumkhatah thla hnih-khat tal chu tui harsatna namenlo kan tawk ziah lawi si! Kan thlai leh ran te tana pêk tur chu sawiloh, mihring pawhin khamkhawp hman tur kan nei manglo ṭhin. PHE tuisém inbiakṭhat siak te, tuisem nia tui inchuha patling-nutling hmanhlel ngai reng mai te hi engtia tih tawp tur nge ni ang? He harsatna hi tu mawh nge ni ang? Tui hi a bo thei tak tak em? Kan tawrh hi tihziaawm theih a ni em?

Zuangtui-Muanna, March 13, 2023

A chang hi chuan Mizo te hi Laiking pawnpui tah tur an sawi ang mai hi kan ni te hian a lang ṭhin. Kumtin mai, ṭhal laiin lui a kang a, tui a harsat chiah hian hrehawm kan ti a, kan phul hluai a, hma thar lak dan tur, tuia kan ziaawm theih dan tur kan ngaihtuah a. Ṭo a lo hawng a, kan thla a muang leh deuh a, fur a lo thlen tak tak phei chuan ṭhal laia kan harsatna zawng zawng kan theihnghilh leh zo ta a, hmalak rêng rêng kan tum leh ta ṭhin lo. A ngai te bawkin khua a lo ṭhal leh a, tui buaiin kan buai leh a.

East Khankawn_ Zingkarah a duh apiang chawi theih turin vantlang tuipipe an hawng. Mar. 22, 2013

Tuihna humhalh turin lui humhalh

Kumkhata ruahtui kan dawn zat te (~208 cm), luipui kan neih zat te, luitê kan neih zat te chhut chuan engtiklaimaha tuia harsatna nei awmlo tak pawh kan ni thei mai awm e. Mahse kan ram leilung pianphung avang te, kan khawsakna hmun – tlang chhip a nih avang te hian kan ngah ang aiin kan hnianghnar lo; tui a chho luan ngawt thei silo. Tun dinhmunah chuan khaw hmun sawn tum ai chuan khaw awm tawhnaa tui hnianghnar kan neih theihna tur hmalak zel mai hi a samkhai tawh zawk ang.

Tui harsatna kan tawh te hrerengin YMA-in tuihna humhalh tumin theihtawpin hma a la, chumi azarah chuan khaw tam takin kan lui tui hnar te humhalhin ngaw a siam thar leh tumin hma kan la nasa a, kan inzirtir a, kan inkaihruai bawk a, a lawmawm tak zet a ni. Chutianga tuihna humhalh tuma a khaw nawta ṭan kan lâk a, a rampum huapa kan beih mêk lai chuan hmasawnna siper avanga kan tuihna tichhe vek thei thil tam tak kan bawh ruak ruak mai hi erawh a pawi takzet a ni. Heng hi chu hmasawnna khingbai a ni tih kan hriat a pawimawh.

Tlawng hnar, Zobawk. Jan. 20, 2023. Photo Courtesy – Zora Ralte

Kawngpui ṭha zawk nei tura hmalakna kal mêka leivung thehthang dan fimkhur tawk loh avanga kan luidung leh a chawmtu kawr ten a chhiatphah dan hi a lungchhiat thlak tak zet a ni. Hemi kawngah hian tlawmngaipawl leh miṭhahnemngai ṭhenkhat te hmalakna avangin tlem chuan kan ṭhangharh chho deuh niin a lang. Chutih laiin khaw tam tak ten kan khaw ramchhunga luipuia ṭiau lung leh ṭiau vut te Company hnena kan lo hralh ṭhin tih thawm awm hi a pawi tak zet a ni. Khawtual miten eizawnnana nikhata an phak tawk tlem tlem an lak hi chu thuhran a ni a, ngai a awh leh thei mai bawk a. Company lam te hi chuan khawl hmang meuha an lakchhuah avangin nikhatah tam tak an la chhuak a, lui luan dan vawnghima kaihruaitu ṭiau lung leh ṭiau vut te hi an bo duak chuan lui tuiin vaukam a len chhiat theihna kawng a inhawng zau sawt dawn a, chu chuan leimin nasa zawk a thlen thei dawn a, tin, luia nungcha tam tak te tan ei tur leh chênna tur a bo dawn bawk a, tin, lui tui lo thlifimtu a bo dawn tihna a ni bawk. A tawpa a nghawng tur chu  ‘hydrological cycle’ an tih mai, luia tui te ruahtuia a lo insiam a, hmun hrang hranga a insem kual dan phung hi a ni.

Keitum to Bungtlang NH54 laih lai Mar. 1, 2021

Hausa tur chuan pawisa neih a ngai an tih ang deuhin tuihna nei ṭha tur chuan tui neih a ngai! Tui hi a luangral satliah lo a, kan hman tawh hnu kha kan hmang nawn reng a, kan hmang zo a, kan thli kha khawiah emaw a luang lut a, tuihuah changin ruahtuiah a lo insiam leh a, chutiang zel chuan a kual a kual ṭhin. Chung tui te leichunga an luankhawmna (surface water) chu lui te, tuipui te, tuifinriat te, dil te a ni a. Heng tui luankhawmna hmunah te hian tui a awm miau loh chuan tui hu a awm thei lo a, ruahtuia insiam tur a awm dawn lo.

Luikawr hnawha leivung paih hi Mizorama kawngpui laihzauh mekah hian hmuh tur a tam hle. Source: Anon.

Kawngpui laihzauhna leivungin kan luikawr leh lui a hnawh khah nghek nghuk hian he hydrological cycle hi nasa takin a khawih buai dawn a ni tih kan hriat a pawimawh a, kan thikthu kan tichhiat a hun tawh tak zet a, mahni khaw ram chin ṭheuhah hma kan lak a pawimawh hle bawk. Tin, luia ṭiau leh lung te company hnena hralh ṭhin khua te pawhin kan inen lêt a, kan sut leh te pawh a ṭul khawp mai. Mizo te hi tuikhur hnara in sak te, tuikhur hnar tih bawlhhlawh te duh lo ṭhin kan ni a, mahse chu zia chu kan lo kalsan ta viau mai, mi ṭhenkhat, kawngpui kam leh lui hnara hnawmhnawk leh leivung paih mai mai hmuh tur tam tak an awm ta fo mai hi a lungchhiatthlak takzet a ni. Heng mite hi ram leh hnam pawisawitu an ni tih kan hriat a, theihtawpa kan dodal a hun tawh takzet bawk a ni. Chuti a nih loh chuan khawtlang hmalakna dang – tuihna humhalh tuma tlang lama hma kan lakna kha a lo thlawn mai a ni dawn a, “ip pawpa thlak ang mai” tihna a ni.

Tuihna humhalh tur chuan thawhho a ngai

Khing kan sawi tak zawng zawng te khi Watershed Management chhungah a khung theih vek awm e. Watershed Management hian a huam zau êm êm a, kawng hrang hranga hmalak ngai a ni a, ṭanrual mai bakah a thawha thawhho ngai thil a ni. Tunhmain Sorkar programme – IWDP leh IWMP te a awm ṭhin a, kha vang kha ni maw, Watershed Management kan ngaihdan hi sorkar project pakhat hi ni berin a lang. Tui harsatna sutkian te, luitui vawn thianghlim te, tuihna humhalh te, humhalhna kawnga a nghawng tur mipui te ei leh bar zawnna ngaihtuah te thlengin Watershed Management thiltum lian ber a ni tih kan hriat thar a pawimawh khawp mai.

Ailawng rama springshed managment hnuaia hmalakna. Nov. 21, 2022

Chutih rual erawh chuan watershed management hi mal beih (pawl/department) a hlawhtling mai chi a ni lo a, ṭanrual a, thawhho ngai a ni. Engineer te, ecologist/environmentalist, economist te, social science lam thiam te, administration lam te, dan leh thupek kengkawhtu te, Agriculture leh a kaihhnawih lam thiam te, thiamna hrang hrang, hmalakna hrang hrang a luankhawm a ngai a, heng mite hi an thawhho a ngai a ni. Tuna Mizorama tuihna humhalh kan beih dan pawh hi ennawn deuh a, thawhhona ṭha zawk a awm a ngai tih a chiang viau mai. Sawi tawh angin tlangah, luihnar kan humhalh a, ngaw siam ṭhat kan tum mêk laiin lui kawrah, ruamah, leivung leh bawlhhlawh kan paih a, luia ṭiau leh lung kan hralh leh ang lawi a, heti hi chuan kan tum ber hi kan tleng dawn lo a, hun leh tha tam tak kan khawhral tihna a ni tel bawk.

Lamchhip dai-a khualzin chawl thin te hnuhma

Sorkar lamin an tihtur ṭha taka an tih theihna turin mipui ṭawiawmna an mamawh a, mipui ten kan tihtur chin kan tih a, kan tihloh tur chin kan tih loh ngam a ngai a, sum leh hlawkna um vanga hmalakna ang chi phei chu bansan hmak a pawimawh. Sorkar Department hrang hrang te pawhin thawhhona ṭha zawk nen, a kaihhnawih Department dang te nena inpawh tak chunga hma an lak a pawimawh tak zet bawk. Tuihna humhalh hian kaihhnawih a ngah a, ken tel a ngah a, chuvang chuan heng a nghawng tur hrang hrang te thlir chunga hmalak hi a pawimawh takzet a ni.

Tuilairap

Water Resource Management lama mithiam chungchuang, Glasgow University-a Distinguihsed Visiting Professor, khawvel ram hrang hrang 23 zet ten biak rawn taka an neih, lui tui enkawl leh humhalh zirbingtu pawl hrang hrang te finchhuahtu, Prof. Asit K Biswas-a chuan “tui harsatna a awm lo, a enkawl dan kawngah harsatna lian tak kan nei a ni zawk” tiin a sawi a. Mizoramah pawh he thu dikzia hi kan hmu chamchi mai. Mipui te tana tui thianghlim chhawpchhuah kawngah hmasawnna tur tam tak kan la nei a, tui thianghlim intur chhawpchhuah tur enkawla vawnhim kawngah, tuihna enkawl leh humhalh kawngah khua leh tui ten kan mawhphurhna kan hlen lo hle bawk. Tuihna leh lui kan enkawl dan a zirin kan banphaka tui thianghlim awm hi hman tlaklohah kan chhuah thei a, hmanphaklohah kan chhilh bo vek thei bawk tih erawh kan hriatreng a pawimawh. Puh leh chhawn tur an awm lo a, kan vaia mawh a ni a, kan ṭan tlana kan thawhho ṭhat chuan heng harsatna te hi kan sukiang thei a ni tih erawh hria ila, i thawhkho teh ang u khai.

Serchhip by-pass road hnathawh mek – Kawrhnawha leivung paih. April 28, 2023

Tuna kan dinhmun mêk hi ngaihtuah chian chuan kan tum berah kan chiang tawk lo a, tuihna humhalh kawngah hian “Tuilairapin” kan awm mêk rih ni berin a lang a, kan humhalh mêk kan tuihna te pawh hian luan ngaihna an hre meuhlo a, “tuilairapin” an awm ve mêk maithei a ni.

Vanglaini Chanchinbu May 13, 2023-ah tihchhuah a ni.

5 thoughts on “Tuihna Tuilairap”

  1. A va pawimawh tehlul em…he thu hian mipui nawlpui leh thuneihna chelhtu (politician leh sorkar hna thawktu)te thinlung chhunril ber han ṭhawng harh thei hram se a va ṭha dawn emmmm

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *