28th March 2004: Mei hmanga fiahna chu

Nidang ang bawkin ni a sa rumrut a, mut a chhuak êm êm a, exam lai a ni chungin lehkha zir chakna rilruah a awm lo a, zir erawh a that thu kan inhrilh awl lo. Chawchhun kan fak zawhin mahni room theuhah kan thal phung hlawma, tuman ngaihthat lohna kan nei lo. Ngaih han tih that lohna chhan tur lah a awm hek lo, eng nge rawn thleng dawn kan hre tlat lo a ni.

Annexe Hostel kawtah Mahruaia. Tunhma chuan Administrative Office atana hman thin a ni.

Chu ni chu

Thal lai a ni a, thli lum a thaw vûk vûk a, he ni hi nidang aia a danglamna chu ‘ni dang aiin thli a tam’ tih a ni chauh mai. Tute emaw angin he ni danglam bikna chhan tur hi mumang mak danglam hmanga hmuh lawk tir ka ni lova, inlarna hmanga hriattir ka ni hek lo. ‘God proved wireless’ hmanga hriattir ka ni bawk hek lo. Sana a vir ngaiin a vir a, ni a sat dan ngaiin a sa a, khua a lum dan ngaiin a luma, nidang ang thovin engmah tilovin kan awm vel awm mai mai a ni.

Mar. 28, 2004. Pathianni Chawhma Inkhawm bang (L-R: Dingluaia, Keimah, Lalmama leh Hruaitea)

Kan ral hmang mei

“Mizo Upate chuan ‘khuaa sakhi a luh chuan kangmei a chhuak duh’ an ti” an ti a, hei lah hi hetih hunlai hi chuan an sawi ka la hre lova, a hma ni hian College Campus-ah Sakhi an kap tih erawh ka hria. Awlthawng taka hun kan hman laiin chawhnu her, nau rual zanriah chhum hun velah keini aia thiltithei zawk, ‘kan ral hmang mei’ chuan a zia a chhuah tan a. Khuaa sakhi a luh vang pawh ni chuang lovin, mi pawlawh thenkhatte kut hleiin hnahthel ro an hal chuan an rin aia nasain nghawng a nei ta a ni. Khua a ro em avangin mei si leng vakin a den fuh hnahthel ro chuan awlsam takin a man kaia, ni dang aia thli a thawt nasa avangin chu mei chu a kangkai zela, thelh hleih theih loh meipuiah, a chawmtu thli leh hnim hnah ro tangkawp chuan a chhawm alh ta a ni ber mai.

Mar. 26, 2004. Chemistry Practical Exam zo. Mizo Science Student ho. (L-R: Keimah, Chhandama, Lura, Dingluaia, RCa leh Peter)

Theihtawp chhuah a ram kang thelh tuma beih a nih lai chuan chu kan ral hmang mei chuan hlet a chhuah a. Ruahsur leh nisa hnuaia kan tawmna, chhun leh zana chawlh hahdamna min petu, hnam hrang hrang, a Zo-a Vaia inlungrual taka kan chen hona In chu, a chhunga kan neih zawng zawng te chawp chuan, chu ‘kangmei’ chuan, a lem zo a, kan chan chhun chu a alh en leh a vap hai a ni mai. Hei lo liama ‘Mei alh en’ hi a awm chuang dawn em ni?

Hei lo liama meialh en!

Chi-ai

A kang tur leh kang thei zawng zawng a kang zova, chan a chau, neih ka nei lo, ka thiante lahin an nei hek lo. Lungngaihin awmzia a neiloa, tahin awmzia a nei hek lo. Hlimin awmzia a nei lo a, nuihna pawh pawnlang thil mai a ni. Taksa a hahdam lova, rilru a muang hek lo. Engkim mai hi engmah lo mai a lo ni zo ta! Tah a chhuak a, mittui a hul hlauh thung si, lunngai hmel put aiin hlim hmel put ka zir a, a sawt chuang lo. Thu maiin min hnem lova, hla lahin min hnem chuang hek lo. Krista avanga tuar chu ni ila lawm takin ka tuar thei mahna. Mahse Amah avanga tuar ka nih ka inhre lo. Kristian pawh ni lo, sakhaw dang betu te an awm ve tho si a, ka tawrh aia an tawrh a nêpna a awm chuang bawk si lo…He thil ka(n) chunga a thlenna chhan hi hria ila tawrh a hahdam thei ber ang tih chu ka inhnemna ber a ni. Krista avanga tuar ni lo mah ila, Pathianin fiah tlaka min ngai erawh ka lawm tawk a ni.

Kan hostel langa thla kan lak hnuhnung. (Keimah, Paongam leh Rochana)

Mangan laia tanpui vartu

Mahni inkhawngaih a na duh hle a, keimah leh keimah ka inkhawngaih aia nasa zawka min khawngaihtu tam tak engkimtithei Pathianin min lo pe reng a lo ni. Kan chhiat tawh avanga lungngai hmel pu a, kan hrehawmna min tuarpuitu te chu kan lam tang, min thlamuantu te an ni tih tlai khawhnuah ka hre chhuak thar leh a. Ka(n) tan chuan Vana Van Angel thianghlim te nen an hlut dan a thuhmun reng. Kan rilru hliam min thawisaka, min tawngtai saktu te aw tluk a ngaihnawm leh ngaihawm a lo awm lo. Riahna tur min siamsak a, thuamhnaw hak tur min petu, min tuamhlawmtu te hi an ni mai lo’m ni Vantirhkoh te chu?

Mar. 26, 2004. Annexe Boys Hostel-a ka room.

Mizo ngê ngê

Hnamdang te thal ve theih loh, kang ve theilo, tuikhur hnar nei Mizo nih hi a ni lo nuam ni. Ka tawrh ang tuar, ka thian te ai chuan ka chan a lo la tha fe mai. Mizo ka nih avanga ka vanneih zia hi sawi loh phal chi a ni lo. MSU member te atanga tanpuina ka dawn ang kha an hnam zirlai pawl atanga an dawn ve awm pawh ka hre lo. Thenawm khawveng, Kohhran leh khawtlang te’n min tuarpuina sum leh pai, silhfen leh tawngkama ka dawn ang hi ‘Annexe Boys Hostel-a’ ka chenpui hnamdang te zingah hian tumahin an dawng ve lo. Mizo-a min siamtu Pathian chungah ka lawm a, Amah chu ka fak a ni.

Kan Hostel-a Guitar perhthiam awmchhun nih manah Masi hla te pawh kan sa ve mai bawk a 😀
The Last of the Annexian. Annexe Hostel Christmas Carol, 2003 hmanpuiin Principal, Pu Sawma leh a nupui, Ma’am Pachuau. Hostel danga Warden te, Hostel dang G.S. te leh zai tura kan sawm te, kan Warden Bah Rudolph Manih hoin.

Vanneihna hlutzia ka hriat theih nan ka chungah vanduaina a thlen tir a, he hrehawmna hian hrehawmloh nawmzia min hriattira.

“Dai hriatna (Experience) hian min siam famkim” tih ni mahse, he kangmei hi famkimna kailawn zawh nana ka duh tawp loh thil a ni a, ka thu chu nise famkim tura he kailawn a kai ai chuan hel mai ka thlang zawka; “Engkim hi kan thatna turin a thleng thin” tih pawh hi sap thufing a ni a, Mizo thufing pawh va ni suh, mahse ka thatna tur pawh a lo ni mahna, hunin a la hril ang chu.

Mar. 30, 2004. Ka pa hoin ka uten min rawn hruai.
Mar. 28, 2005. Kan hostel kan champhaphak vawi 1-naah College-a lalut zawng ten kan Hostel hmunah Pathian hnena inhlanna hun kan hmang. (L-R: K Adani Mao, Shiladitya Narzary, Keimah, Thomson Basumatary leh T. Paongam Haokip)

[Annexe Boys’ hostel kan thu  UCC AW Monthly. Vol. VIII:2. 13.02.05-a tihchhuah, a ngai anga dah luh leh a ni]

Khawpui Țhang dik leh ramngaw

March 21 hi “International Day of Forest,” World Forestry Day tia an sawi bawk, ramngaw hlutna leh pawimawhna inzirtir tharna ni atan United Nations General Assembly-in a puang a, kum 2012 ațang khan kumtin hman țhin a ni. He ni pawimawh tak hi thupui bik neia hman țhin a ni a. Heng thupui te hi Collaborative Partnership on Forests (ram hrang hranga ramngaw humhalh kawnga thawkho pawl) ten an thlang țhin a; kumin thupui atan “Khawpui țhang dik leh ramngaw” (Forests and Sustainable Cities) tih chu thlan a ni. World Forestry Day atana March 21 thlan a nih kher chhan hi chhun leh zan rei zawng a inchen ni, “spring equinox” a nih vang a ni bawk.

Ramngaw leh Mizote

Mizo te leh ramngaw hi kan inngheng renga, tun thleng pawhin ramngaw leh a hausakna hmanga eizawng kan la țhahnem hle a. Ramngaw kan humhalh vanga Sap Kristianho au eih kan ni a (Zairema, 1978), chu kan humhalh chin vêk, Bristish Sawrkar-in kan kuta a dah (Inner line Forest Reserve) chu tun hnaia ramri-a kan buai thar lehna lai chu a ni bawk. Ei leh bar zawnna kawngah, khawtlang nunphung leh sukthlek leh hnam nun thlengin ramngaw hian nasa takin mi a nghawng a ni.

Mizorama cheng tam zawk te eizawnna hmun chu ramhnuai a ni

Țhangtharten ramngaw enkawl dan kan thiamloh a leiah kan ramngaw te nasa takin kan chana, kan ti rirala, mimal ram a tam tial tiala, ngaw a chereu tial tiala, loneitu ten loa an neih tur vantlang ram a zim tial tial thung. Mi rethei zawk te tan ei hmuh vena kawng a harsa tial tiala, thlawhhma siam thei te pawh a ngaia an kual zin avangin ram a leng rei theilova, ram a tuilo tial tiala, thlai an thar țha lo tial tial bawk. Ram insem zai dan rual tawkloh avangin ram neilo an tam tial tiala, vantlang ram a tlem tial tial bawk avangin Revenue Minister, Pu R Romawia chuan mangang takin “Zamindari System kan hlatlo…” tiin a lo sawichhuak hial a nih kha (Vanglaini, 23.01.2014).

Țhangthar leh zual teah ramngaw hlutna a thang chho leh mek thung. A zirna hmunpui kan neih chinah phei chuan nasa takin ramngaw humhalh kawngah kan harh thar leh a, tlawmngai pawl hrang hrang ten beih takzeta an beih ațang phei chuan India rama ramngaw nei zau ber te pawh kan ni leh ta hial a ni. Chutih rual chuan ngaw dur (126 Km²) erawh a nei tlem  zinga mi kan ni thung lawia (ISFR, 2017).

Ramngaw enkawl dan (Forestry) leh Mizoram

Forestry subject zirna hi NEHU-Mizoram Campus-ah 1990 khan din țan a ni a, zir tur te duangfela, zirtirtu te an lakkhawm hnua zirtirna an kalpui țan tak chu kum 1997-ah a ni. Mizoram Univeristy a lo din hnu pawhin Forestry zirna hi chhunzawm zel a ni a, tun thlengin MSc ațanga PhD thleng zirna kalpui a ni a, Mizoram mai bakah India ram hmun hrang hranga ațangin zirlai an fuankhawm țhin.

MSc atanga PhD (Forestry) Programme hi MZU-ah kalpui mek a ni

Ramngaw enkawl lam zirna kawng hrang hrang leh zirbingna chi hrang hranga khawvel hmahruaitu nih a, ramngaw leh nungcha tinreng humhalh chunga retheihna umbo kawnga ram tana thawk tur mithiam chherchhuah hi MZU Forestry Department hmathlir duhawm tak chu a ni a. Chumi tihlawhtling tur chuan nasa takin kawng hrang hrangin hma a la mek a ni.

Sorkar laipui pawhin Forestry zirna hi a ngaipawimawh hle maia, Under Graduate lamah chuan ICAR hnuaiah awmin BSc (Forestry) hi kum 4 zir a ni a, MSc programme erawh UGC hnuaiah awmin kum 2 zir a ni thung. BSc zirna hi Mizoramah kan la neilova, sawitawh angin MSc zirna erawh MZU-ah kan nei thung. Tin, India sorkar hian heng, Forestry lama thiamna nei te hlutzia hi hriain State leh Indian Forest Service lamah te pawh duhsak bik an nih tur thu chiang takin a ziak bawk (National Forest Policy 1988: 4.11). Ziaka a duhsak ang ai erawh chuan State leh Central Sorkar hian a bik takin a duhsak bik chuanglo niin a lang. Mizoram Forest Deparment lamin thawk tur chi hrang hrang a lakah pawh hian duhsak bikna chu sawiloh, dil thei zinga an telh miahloh țum a tam ta mai.  National Forest Policy hi ennawna siamțhat mêk a ni a, tuna an duan chhinah chuan ‘forestry lama zirthiamna nei te duhsak bikna’ lam hi a chuang ta rih lo thung. Zawm loh pui policy-a dah reng țul an ti lo a ni mahna!

National Forest Policy 1988: 4.11

Khawpui leh ramngaw

Ramngaw hlutna hrang hrang an sawi zinga sawi lan hlawh vaklo chu ramngawin khawvel tilumtu carbon a upbo nasat thu hi a ni awm e. Tunhnaiah Bhutan ramin ramngaw a humhalh nasat thu leh carbon negative ram an nih thu a thang nasa hle a. A awmzia tawitein tarlang ila, “Bhutan ramin lirthei, industry leh mihring chet velna hrang hrang hmanga carbon an tihchhuah aiin an ramngawin carbon a eia, a upbo a tam tihna a ni,” chumiin chiang taka a kawh chu ramngaw an nei țha hle tihna a ni.

Some part of Siaha Town. A view from Tourist Lodge, Siaha

Ramngaw chereu chakna chhan liantak chu mihring chetvelna chi hrang hrang te hi a ni a. Heng hmasawnna ruhrel nia an sawi țhin tam tak – khawpui tih zauh nana In leh lo din a, ramngaw țhiah te, khawpuia mi te mamawh tur siamna leh tharchhuahna tur hmun hrang hrang din nana ramngaw tih danglam te hi a zualkai ber nisi, an puh phal siloh a ni (Ramakrishnan, 2012).

Mihring kan pun zel avangin chenna kan mamawh belh zela, eitur kan mamawh belh zel bawka; In kan sa lo theiloa, thlawhhma kan zauh lo theilo. Hei vang hian thlawhhma kan siamna leh In leh lo kan dinnaa ramngaw kan tihchhiat ai hi kan chenna, kan khaw chhehvel leh khawchhung thlengin a remchang laiah thing hmun kan siam a pawimawh a, chutiang tih theihna hmun pawh chu kan zuah a pawimawh hle a ni.

Hring ve dup mahse thingkung emaw a ni si lo. Hringlo tawp ai chuan a tha reng reng e!

Khawpuia thing hmun

United Nations-in kumin World Forestry day puala a thuchah, khawpuia thinghmun thatna leh țangkaina a sawite tawite lo tarlang ila:

  • Ramngaw leh thing te hian boruak tilumtu nasa taka a thuhnuai avangin khawvel sik leh sa danglam zel tur pawh a veng thei.
  • Thing leh mau te hian sik leh sa vawnhim kawngah nasa takin hna a thawka, boruak tih daih nana kan power mamawh zaa 20 – 50 zetin a tihniam thei.
  • Awmze nei taka khawpui leh a chhehvela thingphun hian 8°C zetin boruak a ti dai thei a, air conditioner mamawhna pawh zaa 30 zetin a hniam phah thei.
  • Khawchhunga thing te hi boruak thlifimtu țha tak a ni a, boruak chhia leh bawlhhlawh lengvel a thlifim thei.
  • Khawchhung leh a chhehvela ramngaw hi tuihna vawnhimna țha tak a ni a, leimin tur venna a ni bawk.
  • Thingkung leh mau te hian ri bengchheng lakah nasa takin mi a vawng him thei.
  • Khawtual mite tan a rah, a pil leh a hnahte țangkai taka hman theih a ni.
  • Khawpuia thing hmun awm hian nungcha dang tan chenna a siam sakin humhalhna hmun țha tak a ni.
  • Khawchhunga ngaw leh thinghmun awm hi khaw cheina țha tak a ni a, khualzin hipna hmun țha tak a nih bawk avangin mi tam takin eizawnna an neih phah tawh a ni.
  • Khawpui chhunga thing leh mau, ngaw leh phul hmun awm te hian nunphung hrisel leh rilru hrisel nei thei turin mi a ti phura, chu chuan nasa takin hriselna kawngah mi a pui bawk.

Tlipna

Ramngaw humhalh leh enkawl kawnga țhangharh thar leh mêk, Mizo te hian kan ramngaw hlutzia kan hriat thar leh a pawimawh khawp mai. Kan rohlu kan ramngaw te tichhetu chu huai taka kan do ngam a ngai. Ramngaw humhalh vanga Chanchin țha dawng, ramngaw humhalh avanga ‘mi lu la hnam’ tia hriat hlawh kan ni tih i hre thar leh ang u. Kan tihchhiat palh te siamțha turin țan kan lak a ngai.

  1. Rimawi ram, herhse leh ngiau par rim lenna rama siam leh turin, hawh u, thingkung awmsa humhalh ila, awmze neiin, mahni ram thing ngei, kan hip țhan boruak pe chhuak thei ngei, ram dang thing nilo phun bawk ila, enkawl puitling bawk ila. Kan khawpui te hi chenna tlaka hmun hring nuam zawkah, khawpui hlim leh hrisel zawkah i siam ang u.

 

Reference:

ISFR, 2017. India State of Forest Report 2017. Forest Survey of India (Ministry of Environment & Forests). www.fsi.nic.in

Ramakrishnan, P.S. 2012. Hill agriculture: vulnerability and management options. National Workshop on Green Revolution in Mizoram. AMFU

Zairema, 1978. God’s Miracles in Mizoram: a glimpse of Christian work among head-hunters (In: Lehkhabu te Pasarih. Ed: Revd Chuauthuama). Zorun Community, Zarkawt, Aizawl.

http://www.fao.org/international-day-of-forests/en/

https://www.vanglaini.org/tualchhung/archive/2014-01-23

[Published on Vanglaini Mizo daily Vol – XXXIII No. 67 Wednesday 21.03.2018]