Climate Change leh I-Day Parade

Kum 2016 Independence Day parade-ah khan zirlai tam tak an tluk thu social network lamah a darh nasa hle mai a. A chhan niawma puh theih a tam viau mai. An tluk nasat chhana an puh tak ber chu thusawitu ten thu an sawi rei vang leh ni sat lutuk vang a ni. Aizawla tlu zat an sawilo a, mahse I-Day parade tura inbuatsaih mêk zirlai pakhatin a nunna a chan phah hlauh avangin titi a ti tam hle a nih kha. Aizawl bikah hian astro-turf chungah an parade avangin astro turf ur let rimna lutuk leh sa bik lutuk avang a ni mai angem tih ngaihtuahna a awm a. Astro-turf phahna tho Champhai lamah zirlai 20 leh sipai 1 an tlu a, Lunglei lamah mi 30 bawr an tlu bawk nia sawi a ni. Chutih rual chuan astro-turf phah ve lohna Serchhip-ah zirlai 36 zet an tluk thu an sawi avangin astro-turf ur let vang ringawt hi chu a nih ber loh hmel; a chhan pakhatah erawh a ngaih theih ang.

Kum 2016-a I-Day parade-na hmun hrang hranga tlu zat leh lamtual dinhmun

A chhan diktak sawi fak tur chuan a zir a zirchian a ngaiin a rinawm. Thil chiang angreng tak erawh Climate Change – Global Warming hi a takin kan tuar tan tih hi a ni. Khuarel kalphung piahlama chaka sik leh sa a danglam avangin harsatna chi hrang hrang khawvel ram hrang hrangah a thleng chho mêk a. Sik leh sa danglam zir miten an ngaihpawimawh êm êm – Climate change adaptation leh kan thil tawn mêk hi a inkungkaih tlat a, sik leh sa danglam zel tuar thei tura kan rilru leh taksa kan tih paukhauh a ngai nasa dawn hle a ni.

Adaptation chu eng nge?

Kan chenna boruak a zirin leia thil nung tinreng te hi insiamrem thei tura duan kan ni a, zawi zawiin a lo inher rem ve thin. Tin, thilnung tinreng te hian kan chênna boruakah hian nghawng thui tak kan nei bawka, kan khawsak dan phungin a tidanglam let thei bawk. Pathian remruat dan phung pangngai anga a kal chuan, khuarel sik leh sa dang lam hi chu a muanga, thil nung tinreng te pawh chumi mil chuan zawi zawiin an insiamrem ve thin a; insiamrem a, ngaia neih theih dan lai taka chu adaptation an tih chu a ni. Thilnung thenkhat hetianga insiamrem zung zung thei hi an awm laiin thenkhat chu insiamrem harsat tak an awm ve bawk. Thilnung zingah chukchu hian insiamrem theihna (adaptability) a nei tha lawr lak a, chutih rual chuan dinosaur ho chuan insiamrem an harsata, kum maktaduai engemaw zat kal taah khan an lo mang daih tawh rêng a ni. “A ruh no no chhuakah” tih hi kan chenna lei kalphung a ni.

Pathianin thil a siam dan phung hi a mak tak zet a ni. A then chu khabe ruh chak tak a pe a, a then chu rim hriatna tha tak, a then chu ral hla taka mi pawh hmu chat chat thei khawpa mit tha a pe thung. A then chu chak tlaka tlan thei turin a thuama, a then chu muang êm êm an ni thung. |henkhatin hmul chhah tak an nei a, thenkhat erawh chuan khaw lum tuar tur reng a duan tih hriat reng a hmul pan an nei thung. An chenna boruak leh khawchin danglam dan anga zawi zawi a insiamremin, an ei duh zawng pawh an thlak thleng ve fo thin a, tichhe theitu laka an lo invenna tur chi hrang hrang pawh an nei ve bawk. Chung an theihna hrang hrang te pawh chu an hun tawn a zirin a lo thang ve zelin zawi zawiin a lo danglam ve thin a, a insiamrem ve reng thin. Chutianga insiamrem theihna nei tha te chu an dingchang thin a ni.

Climate change adaptation

Khuarel sik leh sa inlumleh dan hi a muang a, zawi zawia danglam hrêt hrêt a nih avangin thilnung tawh phawt chu an insiamrem thei mai zel thin. Tunlaia khawvelin a hmachawn mêk sik leh sa danglam erawh hi chu mihring te khawsak phung pawlawh tak avanga lo thleng a ni ber a. Chin lem neiloa khawvel boruak ti lum thei boruak chhia leh thil chi hrang hrang kan tihchhuah nasat avang te, duham chintawk neilova, hmasawnna tih changchawia ngaw tha kan thiah ruih ruih avang te, hlawk kan duh luat avanga lei tha siam chawp leh thlai hrik thahna hlo kan hman nasat avang tein kan khawvel boruak a lo chingpen zo ta a. Chumiin a nghawng lian tak chu khawvel lum telh telh hi a ni a. Khawchin a mumalloa, hmun thenkhatah khua a lum êm êm laiin hmun thenkhatah a vawt êm êm a. |henkhatin khawkheng an tawrh laiin thenkhat erawh tuilian avangin an buai bawk.

Heng zawng zawng hi Climate change “sik leh sa danglam” vang a ni a. Thilnung hrang hrang te tana insiamrem hman mang loh khawpa chaka sik leh sa a danglam chuan nungcha leh thil nung te tan dam khawchhuah ngaihna a awm dawn lo a ni. Lo insiamrem thei te pawh, a bikin thlai (producers) te pawh an insiamremna lamah an pianphung danglam hret hret a awm thin. Chaw a ringtu rannung te tan harsatna nasa tak a thlen thei tho tho a ni (Ziska et al 2016).

I-Day Parade leh adaptation

Pathian thilsiam zingah mihring te hi tharum zawng te, rim leh ri hriatna lamah te chuan kan der dêp ber awm e. Chung zawng zawng aiah chuan thluak tha bik min pe a, tung chhoa kal theiin min siam bawk. Pathianin mihring te min siam chung chuan zia a lang chiang hle a ni. Thlarau min pe bik leh zel te hian thih hnu piah lam thlenga kan tana a ruahmanna ropui zia a tilang chiang zual. Mihring te hian thluak tha leh chak tak kan neih avangin kan vel a thil thlengin min nghawng dan a zira insiam rem dan kawng kan dap chhuak thiam bik a, sik leh sa lo inthlak dang lam thut pawh hi fing takin a tawrh dan tur kan ngaihtuah chhuak leh mêk chu a nih hi.

Kum 2016 I-Day-ah khan kum dang ang bawkin silai keng leh kenglo an parade-a, hmun hrang hrangah hnam puanzar chibai an buk a nih kha. |um dang ang bawkin sikul naupang te pawh parade-ah hian an tel a, nasa takin an inbuatsaiha, Aizawlah chuan chawlhkar khat zet rim takin sipai lammual-ah an zir a, district dangah pawh an hel nuai ngawt bik lo ang. Heti taka inbuatsaih nasa chung sia a sa seh a hlen chhuak ve theilova tluk kha a tuartu tan tak pawh a run thlak khawpin a rinawm.

Sik leh sa lo danglam zelah ni a sat dan a na telh telh a, boruak a lum tual tual bawk. Siamtu duan dan (natural cycle) ai a rang a sik leh sa inthlak tuar zo turin an taksa a la insiam rem fel hman lo ni berin a lang. Nisa tuar thang chuan an taksa a chak that phawt chuan an tuar sual mang lo; an tawrh than miau avangin an taksain ngaiah a neih a, an insiamrem thei a ni. Zirlai te erawh zingah nisat hmain sikul an kai a, chhunah class room-ah emaw an tawm char char a, chawhnu-ah an banga, sikul ban hnuah pawna han inkhel ta lawp lawp emaw, in um kawi zak zak emaw an tam ta lo hle. Inchhung daiah inawmlemna hrang hrang khalin hun an hmang tam ta hle a, nisa chu ngaia neih ngaihna awm lo khawpin an inkhung no a, an taksa a fit tawk lo a, an tuar thang tawk lo ni berin a lang.

Parade laia luhai tur ven dan hrang hrang te chu a buaipuitu, kan sipai hotu lam ten an hrilh ngei ang a. Kezungpui tihchêtin luhai tur a ven dan phei chu an bel hlein a rinawm. Kan khawsak dan phungah nisa do lo zawnga kan inher rem nasat tak avangin nisa an han tuar thut kha an taksain a hrethiam lo a, a tlu ta mai niin a lang. |awngkam dangin adaptability nei tha tur zawnga kan khawsak loh avangin Climate change kan tuar chho tan ni berin a lang.

A lehpekah chuan…

Nisen sa hnuaia hnathawk thin te pawhin tawrh fuh loh chang an nei thin. Zu leh ruih theihthil dang (kal tichhe thei) a inhnamhnawih ni lem lo, nisa hnuai inhlawhfa thin te zingah a hluar tak em avangin Indian Council of Medical Research hnuaiah Dr. Venkatesh Jha leh a thuihhruai ten an zirchiang mêk a; khawvel lum zel vanga heng natna te hi lo hluar ta niin an ngai a ni.

Phai khawluma hnathawk thang te chuan zing daiah hna an tan a, ni a lo tlangsan deuhah an chawl a, chawhnu ni dul chinah an bung leh mai thin. Vai ram lama zingkara sikul an kai tan thin te pawh hi nisa lutuk pumpelhna a ni pakhatin a lang. Chutiang zel chuan mihring te hi chuan kan hun tawn a zira insiamrem dan kan ngaihtuah chhuak zung zung thei thin. Independence day parade a ni emaw, Republic Day parade a ni emaw, heti taka harsatna tawk an tam lohna tur hian parade contingent te adaptability ti tha thei tura hma lak emaw, harsatna a thlen lohna tura thusawi tawi deuh zawng emawin kan hotu te an insiamrem ve a tul dawn niin a lang. Tin, lo tlu lo pawh nise nisen sa hnuaia rei tak inpho hian dehydration nasa avangin kal lamah nghawng thalo a nei thei niin mithiam ten an la ngai zui bawk si!

[Sabereka Khuangkaih (Mizo Monthly literary Journal) January 2017-ah tihchhuah a ni]