Think.Eat.Save

Environment chungchang te, a chhiat tawh dan leh a humhalh dan kawng hrang hrang te kan hre chamchi a, mahni phak tawk ṭheuhah, a humhalhna kawngah pawh hma kan sawn tlang viau tawh a a lawmawm tak zet a ni. Environment han tih hian Mizoṭawng chuan “Kan chhehvel thil” tiin kan sawi mai ṭhin a, a dik thawkhat viau a, amaherawhchu Environment-ah hian keimahni, mihring te leh nungcha dang te pawh hi kan tel ve a ni tih kan hriatnawn a ṭha. Zirmite chuan Environment pawh hi chi hrang hrangah an la ṭhendarh leh chhawng a, tun ṭumah erawh hi chuan Bio-Physical Environment hi kan sawi ber tur a ni ang.

UNEP chuan World Environment Day 2013 thupui atan “Think.Eat.Save.Reduce your Foodprint” tih a thlang a, hei hi buh leh bal (Food = Chaw), eiral ni silo, thildang avanga riral ṭhin venna tura hmalakna a ni. UN Food and Agriculture Organisation (FAO)-in a tarlan danin kumtinin buh leh bal 1.3 billion tonnes (ton tluklehdingawn khat leh vaibelchhetak thum) a riral ṭhin. Hei hi Africa khawmualpuia Sahara thlaler chhim lam ram, ram 27, chhunga cheng ten kumkhat chhunga buh leh bal an thar chhuah zat nen intluk tawka ngaih a ni. Hetih lai hian khawvel mihring pasarih zela pakhatin chaw ei tur an nei lo a, rilṭam/chaw ei tur neih loh avangin nitin naupang kum nga hnuailam mi 20,000 thi ziah anga chhut a ni bawk. Kum khata chhunga buh leh bal eiloha riral ṭhin hlut zawng hi US$ 1trillion (Dollar tluklehdingawn sangkhat) hu zet a ni.

Buh leh Bal, Ei tur riral

Mihring te ei tura ruahman, buh leh bal – eitur ten an chakna an hloh emaw, mihring te ei tlakloh leh ei theihloha chhan hrang hrang avanga  a lo awm hian Food loss leh Food waste an ti a, Mizoṭawng chuan buh leh bal riral tiin emaw ei tur riral tiin emaw a sawi theih mai awm e.

Buh leh bal (chaw) mihring te ei tura duan, a eitu tur, mihring te hnen a thlen hmaa bo thlau emaw riral emaw, ṭawih chhia emaw hi food loss an tih chu a ni a, buh leh bal a tharchuah/siamchhuahna hmunah te, thar sa sawngbawlna hmunah te leh phurh kual a, semdarhna lamah te food loss hi a tam ber. Food waste an tih, mihring te eitura ruahman, a eitur te hnen pawh thleng thlap si, chhan dang engemaw avanga ei loha rirala bo thlau ta ang hi a zawrhna hmunah leh a leitu te kuta a awm tawh hnuah a thleng tam ber thung. Hralh chak loh vang emaw, ei zawh sen loh leh ei har lutuk vang emaw a thleng a ni tlangpui.

Buh leh Bal Riral leh Environment inlaichinna

Environment leh buh leh bal riralin eng inzawmna nge a neih? Tih hi zawhna awm thei tak a ni. Leia thilnung tinreng te hian dam khawchhuah nan chaw kan mamawh a, mihring te phei chuan kan mamawh zual bik emaw tih tur a ni. Kan ei tur, kan chaw tur thar turin tha leh tui, sum leh pai, hun tam tak kan sen a ngai a, chumai bakah a chinna tur hmun te, a zawrhna tur hmun te a ngai bawk. Chung mi thar sa lei tur chuan sum leh pai tam tak sen a ngai a, ei theih tura sawngbawl a la ngai fé bawk. Buh leh bal te eiral ni siloa kawng dang, ei tlakloha a riral hian, kan sawi tak, sum leh pai, tha leh tui, hun leh hmun kan sen zawng zawng te kha a thlawn vek tihna a ni a, a hlutzawng chhut thiam tan chuan thil uihawm tawp a ni.

Khawvel puma buh leh bal, ei tur tharchhhuahna leh siam chhuahna hmun te hian he leia mihring te chen theihna tur ram za zela 25 a zau a awh a, tui thianghlim za zela 70 hman a ni a, Greenhouse Gas siamchhuah za zela 30-ah mawh a phur bawk a, ramngaw chereu chhan za zela 80 pawh hi ei tur siamchhuahna leh tharchhuahna kawnga hmalakna vang a ni, FAO chuan a ti. Chuti a nih chuan buh leh bal tharchhuah tawh, ei tur ei leh si loha a riral nasat chuan a hlawkna tel bawk silovin natural resources kan ti riral thlawn tihna a ni a, khawvel kan tichhiat belh zel tihna a ni bawk.

Mizo ruai chaw buatsaih lai

Khawvelah mihring kan pung zel a, chaw kan mamawh tam tial tial a, a tharchhuahna turin hmun kan mamawh zau telh telh bawk. Kan eitur tharchhuahna turin ramngaw kan ṭhiat a, luia sangha leh thilnung dangten an tuar bawk a, ran vulh te chaw tur hnim leh thlai dang tam tak lak a ngai bawk. Chung zawng zawngin a nghawng chhuah chu Environment chingpen a ni a; thingin a tuar a, mauin a tuar, luiin a tuar a, ruahtui a tla tlem a, nungcha dangin an tuar a, a nghawng nasat ber chu mihringte bawk hi kan ni. Buh leh bal riral hi leilung hausakna tih riralna chikhat a ni a, a chhe zawnga Environment nghawngtu lian tak a ni bawk.

Ei tur riral tihtlem – Environment vawnhimna

He leia mihringte kan awm chhung hi chuan buh leh bal tharchhuah hi a reh dawn lo va, ei tura ranvulh lah a bo hek lovang. Ei tura thar tawhsa te a riral mai lohnana hmalak a ngai a, chu mai bakah mamawh tawk bak dehchhuah loh a ṭul. Kan tharchhuah tawhsa te pawh a vawnṭhat kawngah hma kan lak a ngai tak zet a ni. He thupui “Think.Eat.Save” an thlanna chhan pawh hi Buh leh Bal riral nasa lutuk tih reh hi Environment vawnhimna kawng pawimawh tak a nih vang a ni.

Mongol Bort. Image Courtesy: https://khantravel.mn/air-dried-meat-borts/

Hmanlai chuan eitur vawnṭhat dan kawng tam tak an neia, a ṭhen an rep a, a ṭhen a téng khang a, a ṭhen an um a, a ṭhen an er-fu a, tunlai angin khawl leh hmanrua neiṭha lo mahse, an vela thil awm te ṭangkai takin an hmangthiam a, eitur vawn ṭhat an thiam êm êm a ni. Hnam hnufual zawka ngaih ten eitur vawn ṭhat dan kawng hrang hrang an hriat te leh an chindan te chu tunah hian UNEP hian a khawn khawm mek a, Mongol Lal ropui Genghis Khan-a leh a sipaiten Asia ram zaupui mai hneh tuma an rammut laia an chaw rinpui ber chu bort an tih mai, bawngsa – rêp dan chikhata rêp a ni a, chung Bort kuttum tia lek chuan bawng pumkhatin chakna a pai ang zat tho a pai niin an sawi. Chu’ng Mongol ho chaw vawn ṭhat dan te leh hnam hrang hrang ten ei tur vawn ṭhat dan an neih chu chawi nun leh tum mêk a ni.

Chakeshang-Naga ho vawksa sawngbawl dan

Hetih lai hian, tunlai, thiamna sang takah hian eitur vawn ṭhatna hmanrua chi hrang hrang a awm chung hian ei loha riral a nasa zual sauh emaw tih tur a ni a, a bik takin ram changkangah a hluar a, eitur vawnṭhat kawngah an inthlahdah avangin ei tur ei siloh tam tak a ri rala, ram hrang hrang te economic dinhmun a tlakhniam mek lai hian chaw/eitur man a pung zel a, kum 40 chhunga chaw/eitur man a san lai ber niin FAO chuan a tarlang. Chuti chung chuan eilohin tam tak a riral reng tho va, sum tam tak an sengthlawn reng tihna a ni.

Mizote dinhmun

Kan Pi-Pute khan buh hi nunna ber, chaw pui ber a nih avangin, paih thiangloah an ngai a, rama an chaw ei bang nawi pawh an paih mai mai ngailo. An phak tawkah eitur vawnṭhat dan kawng pawh an lo hre fu mai; thil chi hrang hrang um nachang an hria a, sa leh thlai chi hrang hrang rep ṭhat nachang an hre bawk. Tin, chaw nawi eitur vawk leh ran dang vulhna chang an lo hre leh zel te kha an ngaihsanawm ngawt mai, ṭhangtharte pawhin kan chhunzawm zel a ngai a ni.

Damparengpui khaw pain a buh thar, In lama an phurh thlen.

Mizoram ang tlangram, in kalpawh zung zung a harsatna hmunah phei hi chuan buh leh bal vawnṭhat dan kawng hi kan zawn nasat a tul takzet a. Post-Harvesting plant te hi chu Policy Matters lam a nia, Sorkar hotu te remhriatnaah dah ta ila, mipui nawlpuiin kan tih theih leh kan tih mêk tam tak a awm a, chu’ng chu midang te hnena kan hlan chhawn ve zel pawh a ṭul a ni. Ram hla taka mi chah kher emaw, ram hla taka thawn chhuah kher emaw kan tum hian, a thawn kualna velah ṭhahnem fe chu a riral ṭhin a, chu ai chuan kan bul hnaia kan lei mai emaw, kan hralha mai emaw hian riral tur a titlem a, Environment vawnhimna kawng awlsam tak a ni.

Tlangkawmna

Hausak leh changkânna umna khawvela cheng te hian kan duham luat kan tuar ṭan mêk a, buh leh bal chingtuin tam tak thar a tum a, a zuar chhawng tuin hlawk lawih tham tur hralh a duh leh a, a leitu ten lak tama lak tlawm an tum lehna khawvelah hian kan tharchhuah sa, kan hralh sen loh leh kan ei senloh ṭhahnem tak a riral mêk a, chung riral ta te leh riral lemlo te pawh tharchhuak a, siamchhuahna kawnga thawhhlawk ber chu kan chenna leilung, sik leh sa, “Environment” hi a ni a, Environment-in a zir loh chuan kan tharchhuah a tlem a, tharchhuaktu tur te kan chaklo a, tharchhuahsa leina tur thawhchhuah a harsa ṭhin bawk. Chutih rual chuan kan tharchhuah sa engmahlova a riral leh si hian keimahniin kan tuar a, Environment a nghawng pawi êm êm bawk si. Chuvang chuan tharchhuah leh eiral inbûk tawk sela, ei sen loh emaw ei mai loh tur emaw vawnṭhat dan kawng kan dap a ngai a, ningnawi ngah loh kan zir thar a ngai tak zet bawk a ni. UNEP Executive Director, Achim Steiner-a thusawi hian ti tawp teh ang “Ram economy te, Environment leh mihring nunphung te leh tunlai khawvela harsatna hrang hrang, ṭamtla te, sik-leh sa danglam zel leh ramngaw chereu zel te leh ram leilung chhe mek te hi a inkungkaih a, chung venna kawng pawimawh tak chu Ei loha riral tih tlem hi a ni.”

[June 5, 2013-a Vanglaini chanchinbu-a tihchhuah tawh, siamrem a ni]

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *