Green Mizoram

Mizorama ramgaw siam thar lehna tura hmalakna lianber Green Mizoram hi programme tangkai tak leh hlu tak a ni a, kum 10 zet kan lo hmang ta, a hlawhtlinna lo lang chho zel se a duhawm hle mai. Kuminah pawh Sorkarin he hun hi hmang leh turin ruahmanna a siama, hlawhtling taka kan hman ngei theihna turin i tang sauh sauh teh ang u. Kum 1998 khan ‘Green Aizawl’ tiin Mizoram Sorkar remhriatnain thingphun beihpui thlak a lo ni tawh a, chumi dung zui chuan huam zau zawk, ram pum tuam chhuak turin ‘Green Mizoram’ tiin kum 1999 atang khan hman tan a ni ta a ni.

State Level Committee on Green Mizoram-a Chairman hmasaber chu khatih hunlaia Chief Minister Pu Zoramthanga a ni a, tlawmngai pawl hrang hrang aiawh te leh Sorkar lam aiawh te nen mi 19 lai member an awm a, meeting hmasaber hi May 25, 1999-ah an nei a, he meeting-ah hian Sub-Committee on Green Mizoram din lehin, he sub-Committee hian Green Mizoram kal zel dan tur a duang chho ta a ni. Hemi kum atang hi chuan kum tin Green Mizoram Programme hi hman chhunzawm a ni ta zel a, June thla remchang-ah Green Mizoram Day puangin thingphun beihpui thlak thin a ni.

2 years old Chukrasia spp plantation

Mizoram Sorkarin Green Aizawl leh Green Mizoram a duan chhuah hma pawh hian Central Sorkar thupek angin kum 1952 atang khan thingphun kutpui ‘VANAMAHOTSAVA’ chu hman thin a ni a, India ram State dangte ang bawkin Mizoramah pawh hman thin a ni. Green Mizoram-in a tum ber chu kawngkam, Sorkar leh mimal hmunah te leh hmun remchang lai apianga thingphuna Mizoram hi Buannel rama siam leh a ni a (Green Mizoram 2005 Information Brochure, published by E&F Dept. Gov’t of Mizoram), hemi tih hlawhtlin a nih theih nan hian kumtinin thing tiak, a sing tela phun thin a ni.

Kum 1998 atanga kum tina thing tiak phun zat lo en ila:

 

Year Thingtiak phun zat Remark
1998 94,063 Observed as Green Aizawl
1999 1,50,739
2000 1,51,661
2001 2,52,594
2002 3,000 Data insufficient
2003 34,753
2004 2,50,672
2005 1,42,380
2006 1,87,229
2007 1,61,414
2008 1,58,673

 

Green Aizawl tia tan a nih atanga kum 2008 thlenga thing tiak phun zat chu 1,587,178 a ni a (Forest Division hrang hrang ten thingtiak an sem chhuah zat a ni mah mah! Division thenkhat ten Office pui lamah report an pek muan deuh thin avangin data a kim tak tak theilo bawk), kum 2007 bikah hian thing tiak phun belh vak aiin phun tawh sa thawm \hat hna thawh a ni. Hetia a lan mai dan chuan kum 1998 atang khan Mizoramah hian kum tin thing sing chuang fe phun ziah a ni a, thangkhat lian a liam leh meuh chuan Mizoram kawngpui dung chu ngaw khup tawh tura ngaih a ni.

Beiseina sang tak nei chungin Sorkarin sum tam tak sengin thingphun beihpui a thlaka, chu beihpuiah chuan mipui te pawh kan telve theihna turin ruahmanna a siama, sorkar department hrang hrang te pawh thing an phunna tur hmun bik te a ruahman sak thin. Thing tiak phun tur buaipui ringawt pawh hi thil hau tak tak a ni a, chutiang bawkin a phun pawh hi thil namailo tak a ni. Chung zawng zang aia hautak leh pawimawh zawk chu a enkawl zui hi a ni. Green Mizoram Programme hnuaia thing kan phun tam zawk hian enkawl zui a hlawh vak lo niin a langa, hemi lam kawngah hian tan lak thar a ngai hle a. Kum 1998-’99 chho vela thing kan phun te hi lo thang lian chho ta zel nise chuan an tuai fur tawhin a rinawm, hetiang hmuh tur erawh hi chu a la vang rih hle thung. Kum 2008 thlenga thingtiak nuai chuang kan phun tawh te hi engnge a dinhmun tih enfiaha enkawl chhoh ni thei sela kum thum kum li chhung vel chu phun belh rih tawh loa, phun sa enkawl puitling turin hma la ta ila, chuan Green Mizoram hlawhtlinna rah hi kan hmu hma zualin a rinawm. Sorkarin ruahmanna thar siam thei se a duhawm tak zet a ni.

Green Mizoram Programme-a thing phunna hmun hrim hrim pawh hi kan uluk zual deuh a tha hle bawk. Kawngkam hnai lutuka thingphun te hi lo nung chhoin lo thanglian chho ta se chuan, kawngpui ti chêptu a ni thei hial ang, amaherawhchu kawngpui an siam laia foundation-a an hman lung chang tak tak te tawn tlang zo khawpa thing zung chak/chang tha kan la phun fuh loh avang erawh chuan hetiang hi a thleng lo turah ngai ila. A puitlina a than len theihna ngei tur hmuna phun hi a tha ber mai! Khawpui leh a chhehvela ngaw siam hi ‘Urban Forestry’ an ti a, mithiam te chuan uluk taka duangin thingphun tur bik leh phun dan tur kalhmang fel takin an ruahman thin; khawpui chhungah phei chuan thing zar buk (Large crown) chi ai chuan thing zar buk tê (small/medium crown) chi te hi phun theih nise, chu chu nakin zela khawpui than chhoh nan pawh a that zawk thu an sawi uar hle thin. Tin, a rah rannung tena a tlan theih chi ni thei bawk se, thing enkawl awlsam leh thang chak, kawng chi hrang hranga hman theih ‘Multipurpose Tree’ te hi an thlang deuh kher thin.

Kuminah pawh hian Sorkar chuan Lammual velah thing tiak 20000 zet phun a tum mek a, Forest Nursery-a thing tiak an neih ang ang phun ringawt lovin, nakin zel ngaihtuah chungin, a ruka hnawk kan tih ngawih ngawih, kih emaw, a zar thlak emaw kan hreh viau tur si ai chuan khawpui thang zel tan pawha hnawk miah lo tur phun ni thei se la, a zar buk chi kan phun dawn a nih pawhin hmun rai tha lai deuh, nakin zelah pawha hnawk (anga lang) lo tur laiah phun ni thei se, chutiang tur chuan Forest Department lama thawktu te pawh hian ruahman thei se a duhawm hle.

Green Mizoram kan hman hun hrim hrim pawh hi ngaihtuah \hat deuh a ngai maithei e. Forest Deparmtent-a hun rei tak thawk tawh, Plantation engemaw zat dina, enkawl puitling tawh pakhat chuan Mizotena thlai chi thlak hun pangngaia kan neih, |o haw hmaa phun hi fur chhiaa phun ai chuan a hlawhtling zawkin a sawi teh tlat. Zokhaw lama Pa rawn deuhte pawhin hetiang tho hian an sawi bawk. Indigenous Knowledge hian Agroforestry-ah hi chuan ngaihven a hlawh thina, thingphun leh thlai enkawlna atana an hriatna leh thiamna te hian zirngun a hlawh hle thin. Keini pawhin kan ti ve thei reng a nia, a lo that zawk hlauh takin!

David C. Vanlalfakawma

Department of Forestry,

Mizoram University

[Published on Vanglaini Mizo Daily Vol. XXV No. 134 June 9, 2010]

BIODIVERSITY DAY 2012

Biodiversity tih hi Mizo tawng thumal ang maiin kan hmang ta a, a bikin zirlai leh lehkha thiam sang zawkte te zingah phei chuan tawngkam lar tak a ni mek a. Mizo tawnga a tlukpui chiah thumal awm lo mahse hrilhfiahna chi hrang hrang a tam hle bawk. A tawi zawngin “Biodiversity chu leia thil nung chi tinreng te” tiin a sawifiah theih mai awm e; thil nung te mai bakah an chenna hmun, an awmna hmun te pawh a huam tel bawk. Biodiversity tih tawngkam hi phuahtu leh hmang hmasatua sawi mi chi hrang hrang an awma, kum 1988-a American Scientist, EO Wilson-an a thuziaka a hman chu he tawngkam  hmanna hmasa ber a pawm tlan a ni.

Biodiversity Day hi kum 1993 atangin, UN General Assembly ruahmannain hman tan a ni a, kum 2000 thlengin Dec. 29-ah International Biodiversity Day hi hman thin a ni a, kum 2001 atangin May 22-ah hman tan a ni thung. Kum tinin Biodiversity Day-ah hian thupui bik neia hun hman thin a ni a, kumina thupui chu ‘Marine Biodiversity’ tih a ni a, tufinriat leh tuipui-a thilnung tinrengte chungchang chu kumin a thupui ber tur a ni.

Biodiversity chu engnge a tangkaina?

Biodiversity chu engnge a pawimawhna? Thilnung chi hrang tlemte chauh awm mahse engnge a pawina? Thosi te hi engnge a tangkaina? Zawhna chi hrang hrang a awm thei ang. A tangkaina leh a pawimawhna kan hriat hi a tul reng a, Mizo te hi rannung chunga kan nunrawn vang hrim hrim ai mahin a tangkaina kan hriat tawk loh vanga hnawk ti a, thenfai tum kan ni mah mahin a lang.

Leia thilnung chi tinreng te hi inmamawh tawn theuh tura Pathianin a siam te kan ni a, tumah hi mahnia dingchhuak emaw, nung thei emaw kan awm lo; Mizo thufingin “Lungpui pawh lungtein a kam ki loh chuan a awm thei lo” a tih ang khan. Pathian thilsiam tinreng te, a bikin nunna nei te hi ineia, chaw insiam saka, inmamawh tawn kan nia, chu chu Ecological term chuan “Food Chain” an ti a, entirnan, thlai chu producer (mahnia chaw insiam thei) an ni a, thlai ei mi rannung hrang hrang te chuan eitu rannung dang an nei leh a, chung rannung te chuan an ni aia lian eitu dang an nei leh a, chutiang zelin. Food chain-ah hian producer (mahnia chaw insiam thei – thlai) chu an tam ber a ngaia, primary consumer, secondary consumer, tertiary consumer tiin an tlem chho tial tial thin.

Food chain chi hrang hrang awmkhawm chu “Food Web” an ti a, Food Chain pakhat hi a buai chuan Food Web a nghawnga, Food Web buai chuan Ecological imbalance kan tih mai hi a thlen leh a, chu chuan thil nung tinreng te hi min tibuai thin a ni, a tawpa tuar nasa bertu chu mihring te bawk hi kan ni. Upa ten an sawi fo thin, mihring sa ei tawh Sakei chuan mihring sa lo chu a ei duh tawh lo tiin, hei hi a chhan ber ni a lang chu Sakeiin eitur Sazuk/Sakhi etc a tlachhama, a seh thei lova, remchang takin mihring seh tur a hmu hlauhva chuvang chuan mihring a seh ta tihna a ni mai. Hliam leh engemaw dang avanga lo ei te chu awm ve bawk mahse, a bul berah chuan Sakei Food Chain buai vang a ni. Hetiang zel hian hnim a tam viau chuan a tam lutuk tur ven nan ei ral turin hnim hnah ei mi an puanga, hnim hnah eimi tam lutuk tur veng turin sahel eimi an rawn puang ve leh thuai thin.

Biodiversity pawimawhna Food Chain hmanga sawifiahna hi a tawi leh a awlsam thei ber chu a ni mai awm e. Rannung engemaw hi rannung dang chaw a ni zela, chutianga inchawm tawna, tam lutuk tur insuat tawn tura siam chu kan ni.

Biodiversity buaiin engnge a nghawng theih?

A tam mai! Food Chain hmang bawkin sawi fiah dawn teh ang. Tho hi rannung chimawm tak, mihring te min tihlum fotu a ni. Chuti si engatinge Pathianin a siam? Tho hi rannung danglam tak mai a ni a, inthlahpunna hmun atan bawlhhlawh leh hnawmhnawk a hmang thina, chuta a tui chuan chung hnawmhnawk chu inhnangfak nan a hmanga, hnawmhnawk tawih rimchhe tur kha a eiral thin a ni. Tho hi awm lo ta se chuan kan khawvel hi a rimchhe ngawt ang. Tichuan tho tam lutuk tur veng turin tho ei chi rannung dang – bak, maimawm, sava, utawk etc te a lo awm leh a, chutianga inkhaidiat chho vek chu a ni; Utawk te hi awmlo ta se chuan tho a tam leh hle thung anga, mihring ten kan tuar viau dawn tihna a nih chu.

Mizoramah zawngtah kung a tlem ta hle mai; zawngtah kung tam tak a nget a, a thih tak vang a ni. Heng zawngtah kung nget te venga, a nget hrik min eiral saktu sava chi hrang hrang a lo tlem tak vang a ni. Biodiversity buai tuartu chu mihring te hi kan ni zel mai.

Biodiversity zirchian engnge a tulna?

Mizoram hi thil nung chi tinreng tamna hmun a ni a, World Biodiversity Hotspot an tih zinga Indo-Burma Biodiversity Hotspot chhunga awm kan ni a, kan vannei hle a ni. Thing chi hrang hrang, hnim chi hrang hrang kan nei a, ramsa/rannung chi hrang hrang – luia cheng chi te, khawmuala cheng chi chi hrang tam tak kan neia, kan neih zatve pawh hi kan la hrekim awm love!

Hemi lam kawnga zirchianna hi kawng hrang hrangin Mizoram University leh College lama kan mithiam ten an thawk meka, tunhnaiah pawh sangha chi thar, laiking chi thar, utawk chithar tih te, mau chi thar tihte an hmuchhuak zung zung mai. Hmuh chhuaha zirchian hman tak loh engzatnge riral tawh ang? Tih erawh ngaihtuah tham a tling. Heng kan rama rannung leh thilnung chi tinrengte hi zirchiana, an pawimawhna kan hriat a tul tak zeta, an chungchang kan hraitchian phawt loh chuan humhalhna kawngah hna a thawh sawt theih loh a ni. Hemi kawngah hian sorkar pawh a inhawng hle a, ram leilung fate ngeiin a zirchian hna an thawh theihna turin ruahmanna te a siam zela a lawmawm tak zet a ni.

Hman lawk kha chuan Mizo te thinlungah hian rulin huat a hlawh a, rul tawh phawt chu tihhlum zel mai kan duh a, mahse zir miten an han zirchiana, rul hlauhawm loh dan te, a tangkai dan te an han sawi meuh chuan rul kan huatna pawh a zia awm viau tawh a ni. Rulngan chu rul dang eitu a nih dan te an han sawi chuan Rulngan hlauhna leh huatna te a tlahniam ta hle. Pathianin mihringte koa a dah thilnung chi tinrengte enkawl hi tihlawhtling tur chuan heng thilnung tinrengte hi kan hriatchian a pawimawh tak zet a ni.

Biodiversity humhalhna dan

Biodiversity pawimawhna leh Biodiversity buaiin a nghawng theih thil hrang hrang te khawvelin a hrechiang chho tial tial a, chuvang chuan a humhalh dan tur leh Biodiversity chhe zel tur ven dan tur chi hrang hrang te an ruahman chho zel a, India ngei pawhin kum 2002 khan Biodiversity huhmhalhna dan “Biodiversity Act 2002” tih chu a siama, hemi hnuaiah hian Mizoram Sorkar pawhin “Mizoram Biodivesrity Rules 2010” a siam ve bawk. Heng danah te hian Biodiversity humhalhna kawnga Sorkarin hma a lak dan tur te, Biodiversity humhalh dan hrang hrang te leh zirchiang duh te khuahkhirhna dan te, tangkai leh him zawka leilung hausakna hman dan tur te,  dan bawhchhe hrem dan te a chuang bawk. Hemi chungchang hi zirchian leh inhrilhfiah ngai tak a ni a, hemi kawngah pawh hian hma lak choh zel a tul khawp mai.

Biodiversity tichhetu te

Biodiversity tichhe theitu thil chi hrang hrang awm zingah mihring te hi kan zual kai ber awm e, chumi bakah chuan “Invasive Alien Species” an tih, tualto nilo hmundanga mi lakluh, a awmsa te dip ral thin ang chi ho hi. Convention on Biological Diversity (CBD) te chuan kum zabi 17-na atanga tun thleng a thilnung thi mang tawh za a 40 (40%) hi heng Invasive Alien Species  te vang niin an chhut a. Mizoramah pawh hian hetiang ang chi deuh, hmundang atanga kan chawk luh a tam ta mai, heng ang ho hian engtiang chiahin nge kan ram a khawih ang tih ngaihtuah ngun a ngai viau a ni. Alien Species tih hi Exotic species tih nen thuhmun a ni a, an awm lohna tur rama an awm hi chuan thlai an ni emaw, rannung an ni emaw nghawng thalo a nei thin. A nghawng lang nghal ut ut lo mah sela khuareiah a lang tho tho thin. Heng Mizorama tualto nilo thing leh mau chi hrang hrang kan lakluh vak vak te hian nghawng a nei chho zelin a rinawm. Eucalyptus plantation in leichhunga tui, water table a nghawng pawi dan kan tawng baw tawh a, Teak plantation avanga ramngaw tha kan chan nasat zia te, soil texture (leilung) a khawih danglam dan zia te kan hre chho mek bawk a. Khawmual chengkawl lianin huan thlai a eichhiat nasat zia kan hre chho mek bawk. Mizoram hi Biodiversity-ah a hausa tawk a, thil chi thar vak hi lakluh a ngai lemin a lang lo, tuna a awmsa pawh kan venghim hleitheilo a nih laia, thil chi dang lakluh tum hi a fuh ber lo, a la pawithui thei viau zui bawk si.

Biodivesristy day 2012

Kan sawi tawh angin kumina International Biodiversity Day thupui atan ‘Marine Biodiversity’ tih chu thlan a ni a, tufinriat leh tuipui-a thilnung tinrengte chungchang chu kumina thupui ber tur a ni. Tuipui leh tuifinriat hi thilnung chi hrang hrang tamna a ni a, nasa taka zirchian mek a ni. Kum sawm chhung, 2000 – 2010,  a khawvel ram hrang hrang sawmriat a scientist rual mi 2700 zet ten an zirchiannaa a lan danin thilnung chi hrang 1200 zet an hmuh chhuah belha, zirchian zel tura an lak chi hrang 5000 zet an la  kawl tha bawk. Tuipuia thilnung chi hrang awm an zirchiana, a hming an vuah tawh hi chi hrang 250,000 vel zet a ni tawh a, la zirchhunzawm zel a niin, maktaduai tal chu a awm tlin an ring. Mi thenkhat phei chuan hemi let hnih lai hi tlingin an ring bawk.

Mizoramah hian tuipui emaw tuifinriat emaw nei lemlo mah ila lui-tui lam kaihhnawih, rannung leh thil nung chi tinreng kan neih avangin hetilam kawnga her rem hret pawh hi a sual awm love. Mizoramah hian sangha chi hrang 90 vel awma hriat a nia, zirchian chhoh mek zel a ni a, hei ai hian a tam ngei a beisei awm. Chhimluang leh hmar luanga sangha a chi a danga, chuvang chuan sangha chi hrnag awm zat hi a danglam thei viauin a rinawm. Sangha bak thil nung ci dang dawm te phei chu a hriat pawh kan la hre manglo zawk a ni, tan kan lak a ngai hle mai.

Lui dunga sangha chi chhuah vak vak kan ching erawh hi chu ngaihtuah ngun a ngai viau mai. A chung kan sawi tak Invasive Alien Species ang khi a ni palh ang tih a hlauhawm hle a ni. A tlangpui thuin heng luia kan chhuah thin te hi dil sangha, tui tlinga kahwsa chi niin a langa, lui tui luangah hian an tan dam khaw chhuah a har viauin a rinawm, tul lova sum khawhralna te pawh a ni hial thei. Cutih rual chuan an tha duh leh ltutuk anga, a awmsa te a nek ral vek ang tih a hlauhawm bawk. Fak hla siamtuin “Kawng dik emaw kan tih dik silo…” a tih ang deuh hi kan zawh lek lek thin chu a ni e.

Tlangkawmna

Biodiversity conservation te, Environment vawnhim te kan sawi thina, thahnem ngai takin mahni thiam ang tawkin hma te kan la thina, tin hemi lam kawngah hian kan thangharh zel bawk a a lawmawm tak zet a ni. Chutih rual mi thenkhat, hemi chungchanga la ngawng ve tak tak te an awm bawk, thenkhat phei chuan a tulna an la hrelo hial awm e. Heng mite hrilh hriat hi a hre tawh te mawh a ni a, an hriatlohna avanga an bawhchhiat palh changa dem rawna, deuhsawh luai luai lo hian an bawhchhiat lohna tura hrilh hriat hi kan mawhphurhna a ni. Khawvela thil nung tinrengte hi inmamawh tawn theuh kan ni a, inzah tawna intanpui tawn theuh tur kan ni tih hi hre thar leh ila, thilnung dang te tello chuan mihring te tan dam khaw chhuah ngaihna a awm lo a ni tih hre thar bawk ila, thilsiamdangte chungah niglneihna i lan tir zel ang u.

[Published on Vanglaini Mizo Daily May 22, 2012]