Environment Humhalh

  1. Environment chu engnge?

Environment chungchang te, a chhiat tawh dan leh a humhalh dan kawng hrang hrang te kan hre chamchi a, mahni phak tawk theuhah, a humhalhna kawngah pawh hma kan sawn tlang viau tawh a, a lawmawm tak zet a ni. Environment han tih hian Mizo tawng chuan “Kan chhehvel thil” tiin kan sawi mai thina, a dik thawkhat viau a, amaherawhchu Environment-ah hian keimahni, mihring te leh nungcha dang te pawh hi kan tel ve a ni tih kan hriat nawn a tha. Zirmite chuan Environment hi hlawm lian tak pahnih – Biotic (nunna nei) leh Abiotic (thil nunglo) Environment-ah te an la thendarh leh chhawnga. Tun tumah hi chuan Bio-Physical Environment (Nunna nei te leh an chenna chhehvel) hi kan sawi ber tur a ni ang.

  • Environment awmzia:

Environment hian a huamzau hle a, science lam te, mihring nunhona leh thanlenna lam hawi zawng te, leh thilnung chi hrang hrang te inlaichinna lam hawi zawng te pawhin a sawi theih ang. Ecological Environment-in a kawh ber ni a lang chu thilnung chi hrang hrang te leh anmahni nghawngtu, an chhehvela thildang awm te hi a ni. Heng anmahni nghawngtu zingah hian thilnung, nunna nei leh thilnunglo, nunna neilo te a huam. A tawi thei ang bera sawi dawn chuan “Thilnung leh anmahni nghawngtu thil chi hrang hrang te” tiin sawi ila a pawm a hahdam mai awm e.

  • Humhalh a ngaih chhan:

Pathianin nunna a duan dan hi a mak a, thilsiam engpawh mai hi mahnia nunga awm thei engmah an awm lova, inmamawh leh inpeng tawn theuh kan ni. Pathianin min siam dan phung anga kan nun chuan buaina leh harsatna a thleng lem lo; mahse, duhamnaa khat mihring te avang hian chu khuarel kalphung pangngai chu tihdanglam (manipulate) a ni fo a, chu chuan he leia thilnung leh thilnung lo te inlaichinna chu nasa takin a tibuai ta a ni.

  1. Environment tibuaitu te:

Environment hi thil chi hrang hrang inzawm khawm a nih avangin awlsam tea chhe maithei, der dep ru tak a ni a. Chhan hrang hrang avanga danglam dawrh thei a ni.

2.1 Khuarel chhiatna

Zirmiten an zir danah chuan khawvelah hian khuarel kalphung pangngai avangin chhiatna chi hrang hrang a lo tleng tawh thina. Arsi tla avanga a tlakna hmun danglam dawrh dan te, leimin leh tui lian avang te, lirnghing leh thlipui avang te, tlang kang avang tea khawvel danglam theih dan chu sawi ngai lovin kan hre theuh awm e. Heng khuarel thil te hi chu a thawhdan a muan (a intham chhung a rei) avang leh hunbi fel tak neia thleng a nih tlangpui avangin thilnung tinreng te pawh engtikah emaw tawk thut thei tura hriatna mak tak mai Pathianin min pe a, kan insiamrem thei thin; chutiang tih theihna chu adaptation an ti.

2.2 Mihring te avangin

Environment tibuaia, harsatna siam nasa bertu chu mihring te hi kan ni awm e. Kan nawm kan makah khuarel kalphung bawhchhe thak khawpin thlai thar rang leh thar hlawk kan buaipuia; rah tha tak chhuah se kan duh avangin leilunga thlai chawmtu leitha Pathianin a dah sa chu duhkhawp lovin leitha dangin kan vura, thirdawt hmangin luitui kan la penga.  Development changchawiin kan awlsam dan tur ngawt kan ngaihtuaha, lirthei leh veivahna tur hmanraw chi hrang hrang kan siam chhuaka, chung thil te avang chuan he khawvel hi a lo lum tawlh tawlha, tui thianghlim in tur a vang telh telha, lei a da telh telh bawka. Lei kan laia, in lian pui pui kan saa, tuihawk luankawr kan ti danglama, lui a mi tiau kan laa, sarang leh plastic hmanga siam bungrua kan uar telh telh bawka. Kan hnawmhnawk kan paih duhdaha, paihna pangngaia paih pawhin a sawngbawlna kan nei tha leh silova, hnawmhnawk awmna kan sawn chu a ni ber e. Ei zawh mai sen loh thlai kan thar avangin a vawnthatna kan siam a ngai leha, chu chuan a leh a lingin environment a tibuai leh a. Mihring ten khawvel kan tichhe mek a, a tawp khawkah chuan keimahni bawk hi a buai berah kan tang leh ta a ni.

  1. Environment buaiin a nghawng theih te

Environment hi kan chhehvela nunna nei leh neilo, kan dam khawchhuahna atana min nghawng tute tiin tawngkam dangin a sawi theih ang. Hetiang tak a nih avang hian environment a buai miau chuan kan dam khawchhuah dan tur hi a buai tihna chu a ni ber awm e. A nghawng theih zawng zawng chu kan hre seng hauh loa, a sawi lah kan sawi seng hek lovang, ni tinin a nghawng chi dang hi a lo lang chho zel a ni.

3.1 Climate change

Climate change tih tawngkam hi tunlaia tawngkam lar tak a ni a, US President, Donald Trump-an a ngaihthah tlat avanga khawvelin a dem zia pawh kan hre theuh awm e. Mizo tawng chuan sik leh sa danglam tiin a hrilhfiah theih mai awm e. A duhtui deuh chuan Climate change tih ringawt hi an duhtawk lova, abrupt climate change ti tein an sawi deuh kher thin.

Sik leh sa danglam nasa hian environment-ah nghawng nasa takin a neia, chu mai piah lamah ram inrelbawlna thlengin nghawng a nei nasa dawn hle niin zir mite chuan an sawi. Khawchin mumallo – khawlum tawlh tawlh, thlasik vin tak, nipui – tawrh harsa khawpa lum, ruah baw hawk tam tawlh tawlh, kum tluana ruahtui insemruallo, khawkheng adt. hi sik leh sa danglamin a nghawng langsar chu a ni. Heng avang hian natna hrik kan hriat ngailoh a lo puang chho mêk a, ram luma awm chauhin an vei thin kha Zo tlangsanga awm te pawhin kan lo vei ve ta zel bawk.

3.2 Ecological balance buai

Ecosystem a in-balance lo,” “Ecological balance a buai” tih te hi Mizo tena tawngkam kan hman uar tak a ni chho ta zel a. Ecosystem chu leia thilnung tinreng te leh thilnung lo te nunho, chenho dan leh an inlaichin dan a ni a; Ecology chu thilnung leh thilnung lo te inlaichin dan chungchang zirna a ni. Mizo thufing chuan “Lungpui pawh lungtein a kamki loh chuan a awm theilo” tih kan hmu a, he tawngkam tluka ecosystem sawifiahna hi a awm awm lo ve. Thil nung tinreng te leh nunna neilo te hi kan inmamawh dan a inanglo hret hreta, kan mamawh loh kha engin emaw a mamawh. a mamawhtu kha eng atan emaw kan mamawh ve leh thin; chutiang taka he khawvela Pathian thilsiam te hi inmamawh tawn kan ni. Ecological balance chungchang entirna pakhat chu rul chungchangah hian a ni awm e:

Mizo te hian rul hi kan haw hle maia, Eden huan nena kan sawi zawm tawh phei chuan rul zawng zawng hi kan hmu setana vek mai thin. Tunhnaia Mizorama rul chuk vanga thihna leh hliam tuar tam zawk hi Ecological balance buai vang niin a lang. Rulngan hi rul dang eitu langsar tak a ni a, Mizorama rulchuk tamzawk hi rulngan chuk nilovin ruldang (khuavang rul – Black Krait, Rultuha etc) chuk a ni a. Rul tur nei dang eitu tur, rulngan a tlem avangin rul chuk hi a tam ta sawt ni berin a lang. Chutiang zelin rul population vawngthatu ber chu rulngan a ni. Khuarel kalphungah hian top predator (a eitu lian ber) hi an tlem ber thin a, hnawksak tham khawp rulngan hi an awm a rinawm loh. Chutiang zelin thilnung pakhat a tlem/awm tak loh avang hian kan rin phak bakin nghawng a nei pawi thei a ni.

Pathianin khawvel kalphung a duan danah hian inei tawna, inchawm tawn tur kan ni a; eitu lian ber pawh a thih meuh chuan sulrul leh lei hrik ten an eirala, chu chu hnim leh thlai te chawmtu a lo ni ve leh tho thin, chutiang taka inmamawh tawn chu kan ni. Sik leh sa danglam nasa tuar chhuak ve theilo thilnung, thilsiam dangte laka nghawng nei lian si an awm; chu harsatna chu kan hmachhawn chho tan mek a ni.

  1. Engtia hmuhalh tur nge?

Duhâm loh hi a hnukhnai ber a ni a, zawh harsa ber a ni thung awm e. Environment pawimawh zia sawiin Prof. Guy McPherson chuan, “Environment aia sum leh pai a pawimawh zawka i hriat chuan thaw lovin i pawisa kha han chhiar chhin teh” a ti a. Kan dam khawchhuah nana pawimawh leh tul hmasa zawk aia sum leh pai kan ngaihpawimawh hmasak zawk hi chuan kan khawvel hian a chhiat belh zel dawn a ni.

Environment humhalh nana inzirtirna lar tak chu “three R” an tih mai – Reduce, Reuse leh Recycle te hi a ni a, heng bakah hian thalai ten kan tih theih tam tak a awm awm e.

4.1 Mamawh tih tlem (Reduce):

Kan mamawh tih tlem leh ningnawi tih tlem hi environment humhalhna tha taka ni. Kan mamawh siamchhuahnan hian tha leh tui, natural resource tam tak hman ral thin a ni a, ningnawi kan ngah hian a lo thlawnin kan natural resource te kan khawhral tihna a ni bawk. Chu chuan environment-ah a pawi zawngin nghawng a nei nasa hle a ni.

4.2 Hman nawn (Reuse):

Hman hnu hman nawn theih thil kan hman nawn hram hram hi a pawimawh hle. A bik takin tawihral mai theilo thil – sarang leh plastic te phei chu hman nawn a theih chhung hman nawn a tha.

4.3 Tuai thar (Recycle):

Kan hmanrua leh bungraw neih tam tak hi tuai thara, siam rema, her rem theih thil a ni a, chutiang thildanga siam theih emaw, her rem theih emaw, tuai thar theih emaw chu kan tuai thar zel a pawimawh hle. Motor ke (tyre) chhia hmangin bal-tin te, pangpar khawina leh hrui te an siama, eizawn nan hial te an hmang a. KTP te pawhin sumtuaknan lehkhachhia te kan khawna, kan hralha, lehkhapuanah bawk an lo tuai thar leh a, chutiang zelin tuai thara siam rem theih loh hi tlem te chauh a ni.

4.4 Lakchhuah (Recover):

Environment humhalhna chungchangah hian 3R hi nasa taka sawi thin a ni a, tunhnaiah hian “R” palina “Recover” hi inzirtir chhoh leh mêk a ni bawk. Hnawmhnawk kan neih hrang hrang te zinga mi, hman tlem theih ngawt si loh, hmannawn theih bawk si loh leh tuai thar theih chuang si loh te tangkai zawka hman theih dan kawng a ni ber awm e. Heng hnawm kan neih hoah hian chakna (energy) lakchhuah theihna atanga lakchhuah (eg. Bio-gas) dan kawng hi dapa, hmalak theih a ni.

4.5 Chin dawklak kan inenfiahna tur te:

Ramdang thlai leh ran (pet), exotic variety kan lalut nasa hian kan rama tualto leh awm sa te nasa takin a nghawng bawk. Hei hi a pawi theih zia kan ngiahtuah vak lo hlawm niin a lang. Kan than harh a hun viau a ni. Hnamdang kan huata, kan ngaihmawh teh lul nen hian ramdang thlai leh ran te erawh kan ngaisang viau lawia. Kan rama thlai leh ran te hian an haw ve ngawtin a rinawm!

Bawlhhlawh paih leh sawngbawl dan hi hma kan sawnna tur pawimawh tak a ni. Khawlaia leh kawrkama bawlhlawh paih mai mai te, hawina lam apianga kuhva funna leh cigarette kawr leh zial bung thehthlak te, lirthei atanga thil eina ningnawi theh thlak mai mai te hi kan sim a hun hle.

Kohhran, KTP leh chianti-thatni-a kan leklam tak, Thermocole kan tih mai “Styrofoamdisposable item kan hman dan chungchangah hian kan fimkhura, kan uar loh tial tial a tul viau bawk. Styrofoam te hi a tawih ral ve theiloa, a zan em avangin thliin a chhem leng nasa a, a hnawksak leh zual; sarang leh plastic te tluk zetin a hnawksak chho tan niin a lang.

4.6 Ramngaw humhalh

Environment enkawlna kawnga englai pawha pawimawh reng, a ki pui chu ramngaw humhalh hi a ni. Ramngaw ti riraltuah hian loneitu te chauh hi kan puh fo thina, ngaihtuahna thar kan sen a tul viau. Ram hmasawnna in a hrin, kawngpui tha te, hmasawnna ruh rel building lian leh khir pui pui te, factory tena ramngaw an tihchereu nasat zia te, Insakna hmanrua leh Inchhung mamawh siam nana ngaw kan thiah nasat zia hian sawi a hlawh lo fo thin. Ramngaw chereu loh theih dana ei kan zawn thiam a pawimawh. Thing phun leh enkawl puitlin hi kan tih tur pawimawh tak a ni.

Tlipna

Pathianin he lei hi mihringte chenna tlak turin ni 6 chhung a buatsaih lawk a. Chumi niruk chhung chuan mihring te mamawh tur a dah kim vek a ni tih Gen 1 & 2-ah te kan hmu a. Chutiang taka uluka Pathianin a duan kan enkawl dan leh kan hman dan erawhin ngaihtuah a ti thui tak zet a ni. Hnam mawl apiangin Pathian kutchhuak te an ngaihluin an zaha, hnam fing leh hmasawn inti apiangin an duh danin an chinglet vel niin a lang. Sam ziaktu chuan “Ramhnuaia sa tinreng hi ka ta asin, Tlang tina cheng ramsate pawh ka ta a ni. Tlanga sava tinrengte pawh ka hria a, Thil nung zawng zawng pawh ka ta a ni” (Sam 50:10 & 11) a ti a. Pathian thilsiam zinga chungnungber, mihring te hian Pathian ta kan enkawl a ni tih inhre thar leh ila, a siamtu leh a dintu zahna nen kan environment hi i enkawl ang u.

Sawiho tur te:

  1. Environment humhalh kawngah engtin nge KTP ten hma kan lak ang?
  2. Thilsiam tinreng te hi inmamawh tawna inpeng tawn theuh kan ni tih hi kan pawm em? (Pawm/pawm loh chhan sawi ni se)
  3. Thilsiam dangte laka kan mawhphurhna hi hlen tha tawkin kan inhria em?

 

[For Maubawk Bial KTP – 30.07.2017]

CLIMATE CHANGE CHUNGCHANG THIL PAHNIH

“Climate is what we expect; weather is what we get” [Mark Twain]

Sik leh sa (Climate) hi a danglam fo va, khawvel inher dan avang te leh khuarel thil thleng hrang hrang avangin a danglam ve fo thin. Kum zabi 21-na chhoah hian sik leh sa danglam dan hi a nasa zual niin mithiam ten an sawi thin. Chutih rual chuan mi thenkhatte chuan “Political propaganda thar mai mai a ni lo maw? Sik leh sa te chu hman ata tawh a danglam chho ve reng lo’m ni?” An ti ve bawk.

Khawvel chanchin kan thlir chuan Climate change  hi a thleng fo tih chu a chiang reng a. Geological time scale hrang hranga ice age an tih te hi Climate change  vanga awm a ni a, khawvel inher dan phung tura Pathianin a lo ruahman lawk (natural cycle) anga a kal chuan Climate change  hian thil nung (nungchate leh thlai lam chi hrim hrim) a nghawng dan hi a zia awm thei a, a chhan chu zawi muang a thleng a nih avangin nungchate an lo insiamrem theih vang a ni (adaptation).

Tuna mithiam ten an buaipui sik leh sa danglam erawh hi chu a rangin a chak êm êm a, khuarel kalphung pangai piahlama chak leh rang a nih avangin nungcha te leh mihringte ngei pawhin insiamrem kan harsat a. Tin, a nghawng a nat êm avang leh khawvel pum a nghawng avangin buaina a thuahhnih a, he harsatna hian ziaawm lam aiin zual lam a pan zel bawk avangin he khawvel hi chhe maithei dinhmunah a ding mêk a ni.

Khawvel ram hrang hranga thing leh thlai, ramsa leh nungcha insem darh dan te pawh hi sik leh sain a nghawng a ni thui hle a. Sik leh sa, ram leilung a zirin thlai a insem darha, chumi ei tur nungcha a awm leh a, chung nungcha te ei tur chu nungcha dang a awm chhawng leh thin. Tun tumah hian sik leh sa danglam avanga thlai leh nungcha ten an tawrh tur lam emaw, chumiin  a nghawng chhawng leh lam emaw, hri a lo pun theih dan emaw lam ni lovin, sorkar inrelbawlna leh kalphung thlenga nghawng theih dan kawng hnih lek kan thlir dawn a ni.

Climate change refugee

Genesis-ah chuan Pathianin Nova hnenah tui a let tawh loh tur thu chhinchhiah nan chhimbal a hman thu kan hmu a. Kristian tan chuan tui let emaw, tuifinriat chim chin sang emaw hi awih harsa tak a ni maithei. Khawvel sik leh sa danglam zel avangin chhim tawp leh hmar tawpa vur te a tui ral mêk a. Vur tuiin tuifinriat chim chin a tihsan chhoh zel avangin khawmual a chim chho tan a, kum têlin a zual zel bawk si avangin mithiam ten mutmawh hnar mawhah an nei a ni. Nova hunlaia tuilêt ang êm a nasa chu a ni kher lo maithei, mahse tun aia tuifinriat chim chin hi feet khat emaw leka a san vaih chuan khawvel chawkbuai thei khawpa tihbaiawm a nih avangin ngaihthah mai chi a ni lo.

Tuifinriat chim chin lo sang zel hian nasa takin nghawng a nei dawn a. A bikin tuipui kama cheng te phei chu a nghawng nasa zual dawn a ni. Ram changkang an ni emaw, ram thanglai an ni emaw tuipui kam, tuifinriat kama awm tawh phawt chu pakhatmah a zuah dawn lo. London-a Thames luikama tuikhuahna bangpui an siam pawh hian kum 2030 thleng chauh Lodon khawpui hi a chhanhim thei dawn niin an chhut bawk.  Tuipui kama mihring te chenna leh ramngaw te chu tuifinriat chim chin sang hian a chim vek dawn avangin, In leh lo chenna tur neilo an pung dawna, eizawnna neilo an pung dawn bawka, ramngaw a chereu phah dawn bawk. Chuvang chuan “Climate refugee” an tih tam tak an awm phah dawn a ni.

Thliarkara cheng te phei chuan nasa lehzuala an tawrh dawn avangin UN chuan kum 2014-a World Environment day thupuiah pawh “Raise your voice not the sea level” tih thlangin, nasa takin Climate change  chungchang hi a lo tlangau pui nghe nghe tawh a nih kha. Zirmiten an chhut dan chuan tuifinriata thliarkar te hi karlovah a tuiin chim pil mai dawn niin an chhut a. Pacific tuifinriat chhim lama thliarkar ram pakhat Tuvalu chuan an hmabak hi an chiang hle a, kum 1998 atang khan ram hrang hrangah zualkoin an khua leh tui, tuifinriat chim chin sang zelin a tihbuai te, tana pem phalsak turin a ngen a. New Zeland chuan kumkhatah Tuvalu khua leh tui mi 75 zel an rama pem luh a phalsaka, kum 30 chhung kalpui turin an inbuatsaih mêk a ni.

Tun anga khawvela a lum zel a, sik leh sa a mumalloh chhoh zel chuan tun kum zabi  (21st century) laihawl velah hi chuan Bangladesh ram hmun ruk a thena hmun khat, za-a sawmpathum, chu tuiin a chim pil dawn nia chhut a ni a, chumi chhunga cheng mihring maktaduai tam tak te chu loh theihlohva an insuan a ngai dawn a. Ram dangah an pem emaw, anmahni ram chhung hmun dangah emaw an insuan a  ngai dawn tihna a ni a, an ram sorkarin ruahmanna a siam thei bawk.

Chu tak chu India ram, a bikin Bangladesh ramri-a awm, State te hi an tuartu kan ni ve thei ngei dawnin a lang. Heng Climate refugee te hian Mizoram chu an rawn thleng pha kherlo maithei, mahse, Climate refugee te khawthlang atanga khawchhak lama rawn tawlh chho zelin Mizoram hnaih lam Bangladesh-a chêng, hnam chekhnawk zawk te hi an nêk chhuak ngeiin a rinawm. Chu’ng miten an nekchhuah te tlanna hnai ber tur chu Mizoram hi a ni tlat. Nêk an nih hma pawha an duh duha Mizoram leh Bangladesh an kar tawn theih lai hian nêkna leh engemaw boaruak deuh hnuaiah chuan an rawn luh zut zut hi a rinawm tak zet a ni. He thil hi ngaihtuah ngun ngai tak a ni. Sorkar hian tun atanga hma a lak chhoh tan a tul viauin a lang.

Land Use System – Policy

Indopui pahnihnain a hrinchhuah pawimawh tak chu “National Forest Policy 1952” a ni a. Ram venhim nan Ramngaw tha neih a lo tul zia an hrechhuak a ni. Chumi kal zelah chuan kum 1988 khan National Forest Policy 1952 chu thlirnawnin, saimthat ngai te siamthain National Forest Policy 1988 chu duan a ni leh ta a. NFP 1988 hian hmathlir thui tak neiin, phai zawlah ramngaw 30% leh tlangramah ramngaw 60% turin a duang a. Chumi chu chak lehzual rawn kengkawhin Tlangramah, keimahni huan ngei ngei a mi pawh thing kan duh anga kan lak a rem ta lova, sorkar phalna lak hmasak zel a lo ngai ta a ni.

Sik leh sa danglam zel hi a venna tha ber chu ramngaw humhalh  a ni a. Kum 1988-a ramngaw za 60 kha nakin lawkah chuan kan kham khawp tawh dawn lo tih a chiang hle. Chumiin a nghawng tur lian tak chu ei leh bar zawnna kawng a ni a, ram leilung kan hman dan nasa takin a nghawng dawn a ni.

Nasa lehzuala ramngaw humhalh a tul a, chutih rual chuan phai lam mite nun dawng dah leh hmasawnna nia an ngaih, khawvel tichhe mek si avanga keinin kan ram kan duh ang leh kan mamawh anga kan hmang theilo thin lai hi thil runthlak ber mai chu a ni! National standard tlin tum avanga inhruatrual hmuk mai te, National Standard aia sang zawk fe (State of Forest Report 2015 in a tarlan danin tuna Mizoram forest cover area hi 91.47% a ni) nei mêk te tana hamthatna emaw, inhriatthiamna emaw a awm chuang miahlo hi huan neitu tam tak te rumna thlentu a ni. Sik leh sa hi khawvel pumah hetiang zel a a danglam a nih chuan tuna min khuahkhirh dan aia nasa hian min khuahkhirh dawn a ni tih hi thil chiang tak a ni.

Phaia cheng, mihausa te leh Sorkara tlatlum tak tak, sumdawng (corporate) lianhoin ‘development’ hming chhala an vela ramngaw an tih chereu avang te, hmasawnna ni a an ngaih nawmsakna thil hrang hrangin kan khawvel a nghawng chhe mêk a, chumi beih leta, tih ziaawm nan keini tlangram a mi te min hmang zel a. Zawnga tuar ai Ngauin kan tuar a ni.

Climate change avangin kan Land Use system hi kan ram mil nilovin, phai ram mila min her rem sak an tum dawn. A mi chenga te ngaihtuah lem lovin Land Use system thar an duang leh anga, chumi mil chuan tanpuina sum an tawk tarh anga, mahni inchawm zo lo state, Mizoram te ang chuan sum hmuhna tur a nih phawt chuan an duan ang ang lo zawm ve mai kha kan tum leh dawn a. Mizorama thlai leh resource kan neihsa hnualsuatin ram dang a mi kan chaw lut leh dawn tihna a ni a. Chu chu mirethei te thawhtir an tum leh anga, an bel ta maw tihah funding a tawp an ti leh anga, mi beidawng an pung leh dawn tihna a ni.

“Zamindari system kan hlat lo” tiin Revenue Minister-in tum engemaw zat a sawi tawh. Mi hausa, ram zau tak tak nei, hmun hrang hranga ram engemaw zat nei hi an kat nuk mai. Chung ho avang chuan vantlang ram a lo tlem taa, lo nei mi te tan lo a neih tur  ram a lo zim ta a, ram a lên chhung a lo tawi ta tial tial a, chuvang chuan a ngaiah an kual an kual taa, an tharchhuah a tlem sawta, tha an pek tam lehzual a ngaih phah bawk. Mihausa ten ram an ngah tawlh tawlha, vantlang ram a tlem tawlh tawlha, ramngaw humhalhna a nasat tawlh tawlh chuan a tuar tur hnaivai ber te chu lo neia eizawngtu te an ni.

Hitech farming hi Mizoramah hian uar tum viau bawk mah ila, ram neilo, vantlang ram kum khat emaw lek lek atana lo a nei hawh hi an tam hle, chungho tan chuan huan nghet tih luklak hi chu Vana rah ang a ni. Leitha mamawh nasa tak, a bik taka enkawl ngai chi thlai min kawhhmuha, a thar hlawk thu leh a man zia thu te; mahse chu’ng ho enkawl puitlinga thar hlawk tur chuan thiamna leh hmanrua chi hrang hrang a ngai a, sum telloa neih a harsa hle bawk. Chung nei thei te chu mihausa ho bawk an ni leh dawna, miretheite ban phakah chuan a awm leh hauh lovang.

Mihausa ten an buaipui hat tawh chu Sorkar pawhin a ngaipawimawh leh lo thei dawn lo a, policy thar eng eng emaw, mirethei te thleng pha silo a hring chhuak leh dawn tihna a ni. Climate change -in mirethei te – ram hna thawka eizawng te leh chhuanchham chhungkua te a nghawng dan hi a nasa zual dawn hle a ni.

Tlipna

Khawvela sorkar hrang hrang te hi inlungrual se, tihtakzetin bei se, khawvel ti lumtu Carbon pe chhuak tlem zawngin ke pen se tih chu Climate change lam zir mite duhthusam, tihhlawhtlin harsa tak si a ni a. India sorkar pawhin Ministry of Environment & Forest tih thin chu Ministry of Environment, Forest & Climate Change (MoEF&CC) tiin kumin atangin a thlak taa, sik leh sa danglam nasa lutuk siam dik turin ke a pen ve mêk bawk. Chutih rual chuan India sorkar thupek anga duan, State Action Plan on Climate change (SAPCC), Mizoram (2010 – 2015)-ah pawh a chunga kan tarlan point hnih te khi ngaih pawimawh a ni lem lo. Tin, he Action plan hi kan hman hmain a hun a ral chu a ni ta der mai bawk a.

Mizoram bak ram kan nei loa, ILP leh kan inhungbingna dangin a ven theihloh thil kan hmachhawn mek beilet tur emaw, chumi laka kan lo inven theih dan tur emaw lo ngaihtuah chhuah hi a tul tawh takzet a ni.

– David C. Vanlalfakawma

[Sabereka Khuangkaih September 2016 issue-ah tihchhuah a ni]

Green Mizoram

Mizorama ramgaw siam thar lehna tura hmalakna lianber Green Mizoram hi programme tangkai tak leh hlu tak a ni a, kum 10 zet kan lo hmang ta, a hlawhtlinna lo lang chho zel se a duhawm hle mai. Kuminah pawh Sorkarin he hun hi hmang leh turin ruahmanna a siama, hlawhtling taka kan hman ngei theihna turin i tang sauh sauh teh ang u. Kum 1998 khan ‘Green Aizawl’ tiin Mizoram Sorkar remhriatnain thingphun beihpui thlak a lo ni tawh a, chumi dung zui chuan huam zau zawk, ram pum tuam chhuak turin ‘Green Mizoram’ tiin kum 1999 atang khan hman tan a ni ta a ni.

State Level Committee on Green Mizoram-a Chairman hmasaber chu khatih hunlaia Chief Minister Pu Zoramthanga a ni a, tlawmngai pawl hrang hrang aiawh te leh Sorkar lam aiawh te nen mi 19 lai member an awm a, meeting hmasaber hi May 25, 1999-ah an nei a, he meeting-ah hian Sub-Committee on Green Mizoram din lehin, he sub-Committee hian Green Mizoram kal zel dan tur a duang chho ta a ni. Hemi kum atang hi chuan kum tin Green Mizoram Programme hi hman chhunzawm a ni ta zel a, June thla remchang-ah Green Mizoram Day puangin thingphun beihpui thlak thin a ni.

2 years old Chukrasia spp plantation

Mizoram Sorkarin Green Aizawl leh Green Mizoram a duan chhuah hma pawh hian Central Sorkar thupek angin kum 1952 atang khan thingphun kutpui ‘VANAMAHOTSAVA’ chu hman thin a ni a, India ram State dangte ang bawkin Mizoramah pawh hman thin a ni. Green Mizoram-in a tum ber chu kawngkam, Sorkar leh mimal hmunah te leh hmun remchang lai apianga thingphuna Mizoram hi Buannel rama siam leh a ni a (Green Mizoram 2005 Information Brochure, published by E&F Dept. Gov’t of Mizoram), hemi tih hlawhtlin a nih theih nan hian kumtinin thing tiak, a sing tela phun thin a ni.

Kum 1998 atanga kum tina thing tiak phun zat lo en ila:

 

Year Thingtiak phun zat Remark
1998 94,063 Observed as Green Aizawl
1999 1,50,739
2000 1,51,661
2001 2,52,594
2002 3,000 Data insufficient
2003 34,753
2004 2,50,672
2005 1,42,380
2006 1,87,229
2007 1,61,414
2008 1,58,673

 

Green Aizawl tia tan a nih atanga kum 2008 thlenga thing tiak phun zat chu 1,587,178 a ni a (Forest Division hrang hrang ten thingtiak an sem chhuah zat a ni mah mah! Division thenkhat ten Office pui lamah report an pek muan deuh thin avangin data a kim tak tak theilo bawk), kum 2007 bikah hian thing tiak phun belh vak aiin phun tawh sa thawm \hat hna thawh a ni. Hetia a lan mai dan chuan kum 1998 atang khan Mizoramah hian kum tin thing sing chuang fe phun ziah a ni a, thangkhat lian a liam leh meuh chuan Mizoram kawngpui dung chu ngaw khup tawh tura ngaih a ni.

Beiseina sang tak nei chungin Sorkarin sum tam tak sengin thingphun beihpui a thlaka, chu beihpuiah chuan mipui te pawh kan telve theihna turin ruahmanna a siama, sorkar department hrang hrang te pawh thing an phunna tur hmun bik te a ruahman sak thin. Thing tiak phun tur buaipui ringawt pawh hi thil hau tak tak a ni a, chutiang bawkin a phun pawh hi thil namailo tak a ni. Chung zawng zang aia hautak leh pawimawh zawk chu a enkawl zui hi a ni. Green Mizoram Programme hnuaia thing kan phun tam zawk hian enkawl zui a hlawh vak lo niin a langa, hemi lam kawngah hian tan lak thar a ngai hle a. Kum 1998-’99 chho vela thing kan phun te hi lo thang lian chho ta zel nise chuan an tuai fur tawhin a rinawm, hetiang hmuh tur erawh hi chu a la vang rih hle thung. Kum 2008 thlenga thingtiak nuai chuang kan phun tawh te hi engnge a dinhmun tih enfiaha enkawl chhoh ni thei sela kum thum kum li chhung vel chu phun belh rih tawh loa, phun sa enkawl puitling turin hma la ta ila, chuan Green Mizoram hlawhtlinna rah hi kan hmu hma zualin a rinawm. Sorkarin ruahmanna thar siam thei se a duhawm tak zet a ni.

Green Mizoram Programme-a thing phunna hmun hrim hrim pawh hi kan uluk zual deuh a tha hle bawk. Kawngkam hnai lutuka thingphun te hi lo nung chhoin lo thanglian chho ta se chuan, kawngpui ti chêptu a ni thei hial ang, amaherawhchu kawngpui an siam laia foundation-a an hman lung chang tak tak te tawn tlang zo khawpa thing zung chak/chang tha kan la phun fuh loh avang erawh chuan hetiang hi a thleng lo turah ngai ila. A puitlina a than len theihna ngei tur hmuna phun hi a tha ber mai! Khawpui leh a chhehvela ngaw siam hi ‘Urban Forestry’ an ti a, mithiam te chuan uluk taka duangin thingphun tur bik leh phun dan tur kalhmang fel takin an ruahman thin; khawpui chhungah phei chuan thing zar buk (Large crown) chi ai chuan thing zar buk tê (small/medium crown) chi te hi phun theih nise, chu chu nakin zela khawpui than chhoh nan pawh a that zawk thu an sawi uar hle thin. Tin, a rah rannung tena a tlan theih chi ni thei bawk se, thing enkawl awlsam leh thang chak, kawng chi hrang hranga hman theih ‘Multipurpose Tree’ te hi an thlang deuh kher thin.

Kuminah pawh hian Sorkar chuan Lammual velah thing tiak 20000 zet phun a tum mek a, Forest Nursery-a thing tiak an neih ang ang phun ringawt lovin, nakin zel ngaihtuah chungin, a ruka hnawk kan tih ngawih ngawih, kih emaw, a zar thlak emaw kan hreh viau tur si ai chuan khawpui thang zel tan pawha hnawk miah lo tur phun ni thei se la, a zar buk chi kan phun dawn a nih pawhin hmun rai tha lai deuh, nakin zelah pawha hnawk (anga lang) lo tur laiah phun ni thei se, chutiang tur chuan Forest Department lama thawktu te pawh hian ruahman thei se a duhawm hle.

Green Mizoram kan hman hun hrim hrim pawh hi ngaihtuah \hat deuh a ngai maithei e. Forest Deparmtent-a hun rei tak thawk tawh, Plantation engemaw zat dina, enkawl puitling tawh pakhat chuan Mizotena thlai chi thlak hun pangngaia kan neih, |o haw hmaa phun hi fur chhiaa phun ai chuan a hlawhtling zawkin a sawi teh tlat. Zokhaw lama Pa rawn deuhte pawhin hetiang tho hian an sawi bawk. Indigenous Knowledge hian Agroforestry-ah hi chuan ngaihven a hlawh thina, thingphun leh thlai enkawlna atana an hriatna leh thiamna te hian zirngun a hlawh hle thin. Keini pawhin kan ti ve thei reng a nia, a lo that zawk hlauh takin!

David C. Vanlalfakawma

Department of Forestry,

Mizoram University

[Published on Vanglaini Mizo Daily Vol. XXV No. 134 June 9, 2010]