Tuihna Tuilairap

UNICEF-in a tarlan danin khawvel mihring tluklehdingawn 4 zet te hian kumkhatah thla khat tal tui harsatna namenlo an tawk ṭhin a, khawvel mihring tluklehdingawn 2 zetin an mamawh khawp tui an dawng lo a. Kum 2025-ah chuan khawvel mihring zat ve zet te hi tui harsatnain a tibuai dawn nia sawiin, kum 2030-ah phei chuan khawvel mihring maktaduai 700 zet chuan tui harsatna avanga an pem a ṭul tur thu an sawi bawk.

UNICEF-in a tarlan danin khawvel mihring tluklehdingawn 4 zet te hian kumkhatah thla khat tal tui harsatna namenlo an tawk ṭhin a, khawvel mihring tluklehdingawn 2 zetin an mamawh khawp tui an dawng lo a. Kum 2025-ah chuan khawvel mihring zat ve zet te hi tui harsatnain a tibuai dawn nia sawiin, kum 2030-ah phei chuan khawvel mihring maktaduai 700 zet chuan tui harsatna avanga an pem a ṭul tur thu an sawi bawk. (Featured Image Courtesy – Tlauliana Bualchhuak)

Hmakhawsang ata tawh tun thlenga Mizo nuna la bet tlat chu ‘tuikang nghah’ hi a ni awm e. Sorkarin theihtawp chhuahin mipui te tan, kawtkaiah tui han siak chhuak ve bawk ṭhin mahsela siakchhuah tur lam a tam tawk loh fo avangin kan khawro chhunzawm zel a, tuikangnghahin ban zai a rel hleithei rih lo a ni. Ruahtui dawng ram kan ni a, kumkhata chhunga kan ruahtui dawn hi tam tak a ni a, chuti chung chuan kumkhatah thla hnih-khat tal chu tui harsatna namenlo kan tawk ziah lawi si! Kan thlai leh ran te tana pêk tur chu sawiloh, mihring pawhin khamkhawp hman tur kan nei manglo ṭhin. PHE tuisém inbiakṭhat siak te, tuisem nia tui inchuha patling-nutling hmanhlel ngai reng mai te hi engtia tih tawp tur nge ni ang? He harsatna hi tu mawh nge ni ang? Tui hi a bo thei tak tak em? Kan tawrh hi tihziaawm theih a ni em?

Zuangtui-Muanna, March 13, 2023

A chang hi chuan Mizo te hi Laiking pawnpui tah tur an sawi ang mai hi kan ni te hian a lang ṭhin. Kumtin mai, ṭhal laiin lui a kang a, tui a harsat chiah hian hrehawm kan ti a, kan phul hluai a, hma thar lak dan tur, tuia kan ziaawm theih dan tur kan ngaihtuah a. Ṭo a lo hawng a, kan thla a muang leh deuh a, fur a lo thlen tak tak phei chuan ṭhal laia kan harsatna zawng zawng kan theihnghilh leh zo ta a, hmalak rêng rêng kan tum leh ta ṭhin lo. A ngai te bawkin khua a lo ṭhal leh a, tui buaiin kan buai leh a.

East Khankawn_ Zingkarah a duh apiang chawi theih turin vantlang tuipipe an hawng. Mar. 22, 2013

Tuihna humhalh turin lui humhalh

Kumkhata ruahtui kan dawn zat te (~208 cm), luipui kan neih zat te, luitê kan neih zat te chhut chuan engtiklaimaha tuia harsatna nei awmlo tak pawh kan ni thei mai awm e. Mahse kan ram leilung pianphung avang te, kan khawsakna hmun – tlang chhip a nih avang te hian kan ngah ang aiin kan hnianghnar lo; tui a chho luan ngawt thei silo. Tun dinhmunah chuan khaw hmun sawn tum ai chuan khaw awm tawhnaa tui hnianghnar kan neih theihna tur hmalak zel mai hi a samkhai tawh zawk ang.

Tui harsatna kan tawh te hrerengin YMA-in tuihna humhalh tumin theihtawpin hma a la, chumi azarah chuan khaw tam takin kan lui tui hnar te humhalhin ngaw a siam thar leh tumin hma kan la nasa a, kan inzirtir a, kan inkaihruai bawk a, a lawmawm tak zet a ni. Chutianga tuihna humhalh tuma a khaw nawta ṭan kan lâk a, a rampum huapa kan beih mêk lai chuan hmasawnna siper avanga kan tuihna tichhe vek thei thil tam tak kan bawh ruak ruak mai hi erawh a pawi takzet a ni. Heng hi chu hmasawnna khingbai a ni tih kan hriat a pawimawh.

Tlawng hnar, Zobawk. Jan. 20, 2023. Photo Courtesy – Zora Ralte

Kawngpui ṭha zawk nei tura hmalakna kal mêka leivung thehthang dan fimkhur tawk loh avanga kan luidung leh a chawmtu kawr ten a chhiatphah dan hi a lungchhiat thlak tak zet a ni. Hemi kawngah hian tlawmngaipawl leh miṭhahnemngai ṭhenkhat te hmalakna avangin tlem chuan kan ṭhangharh chho deuh niin a lang. Chutih laiin khaw tam tak ten kan khaw ramchhunga luipuia ṭiau lung leh ṭiau vut te Company hnena kan lo hralh ṭhin tih thawm awm hi a pawi tak zet a ni. Khawtual miten eizawnnana nikhata an phak tawk tlem tlem an lak hi chu thuhran a ni a, ngai a awh leh thei mai bawk a. Company lam te hi chuan khawl hmang meuha an lakchhuah avangin nikhatah tam tak an la chhuak a, lui luan dan vawnghima kaihruaitu ṭiau lung leh ṭiau vut te hi an bo duak chuan lui tuiin vaukam a len chhiat theihna kawng a inhawng zau sawt dawn a, chu chuan leimin nasa zawk a thlen thei dawn a, tin, luia nungcha tam tak te tan ei tur leh chênna tur a bo dawn bawk a, tin, lui tui lo thlifimtu a bo dawn tihna a ni bawk. A tawpa a nghawng tur chu  ‘hydrological cycle’ an tih mai, luia tui te ruahtuia a lo insiam a, hmun hrang hranga a insem kual dan phung hi a ni.

Keitum to Bungtlang NH54 laih lai Mar. 1, 2021

Hausa tur chuan pawisa neih a ngai an tih ang deuhin tuihna nei ṭha tur chuan tui neih a ngai! Tui hi a luangral satliah lo a, kan hman tawh hnu kha kan hmang nawn reng a, kan hmang zo a, kan thli kha khawiah emaw a luang lut a, tuihuah changin ruahtuiah a lo insiam leh a, chutiang zel chuan a kual a kual ṭhin. Chung tui te leichunga an luankhawmna (surface water) chu lui te, tuipui te, tuifinriat te, dil te a ni a. Heng tui luankhawmna hmunah te hian tui a awm miau loh chuan tui hu a awm thei lo a, ruahtuia insiam tur a awm dawn lo.

Luikawr hnawha leivung paih hi Mizorama kawngpui laihzauh mekah hian hmuh tur a tam hle. Source: Anon.

Kawngpui laihzauhna leivungin kan luikawr leh lui a hnawh khah nghek nghuk hian he hydrological cycle hi nasa takin a khawih buai dawn a ni tih kan hriat a pawimawh a, kan thikthu kan tichhiat a hun tawh tak zet a, mahni khaw ram chin ṭheuhah hma kan lak a pawimawh hle bawk. Tin, luia ṭiau leh lung te company hnena hralh ṭhin khua te pawhin kan inen lêt a, kan sut leh te pawh a ṭul khawp mai. Mizo te hi tuikhur hnara in sak te, tuikhur hnar tih bawlhhlawh te duh lo ṭhin kan ni a, mahse chu zia chu kan lo kalsan ta viau mai, mi ṭhenkhat, kawngpui kam leh lui hnara hnawmhnawk leh leivung paih mai mai hmuh tur tam tak an awm ta fo mai hi a lungchhiatthlak takzet a ni. Heng mite hi ram leh hnam pawisawitu an ni tih kan hriat a, theihtawpa kan dodal a hun tawh takzet bawk a ni. Chuti a nih loh chuan khawtlang hmalakna dang – tuihna humhalh tuma tlang lama hma kan lakna kha a lo thlawn mai a ni dawn a, “ip pawpa thlak ang mai” tihna a ni.

Tuihna humhalh tur chuan thawhho a ngai

Khing kan sawi tak zawng zawng te khi Watershed Management chhungah a khung theih vek awm e. Watershed Management hian a huam zau êm êm a, kawng hrang hranga hmalak ngai a ni a, ṭanrual mai bakah a thawha thawhho ngai thil a ni. Tunhmain Sorkar programme – IWDP leh IWMP te a awm ṭhin a, kha vang kha ni maw, Watershed Management kan ngaihdan hi sorkar project pakhat hi ni berin a lang. Tui harsatna sutkian te, luitui vawn thianghlim te, tuihna humhalh te, humhalhna kawnga a nghawng tur mipui te ei leh bar zawnna ngaihtuah te thlengin Watershed Management thiltum lian ber a ni tih kan hriat thar a pawimawh khawp mai.

Ailawng rama springshed managment hnuaia hmalakna. Nov. 21, 2022

Chutih rual erawh chuan watershed management hi mal beih (pawl/department) a hlawhtling mai chi a ni lo a, ṭanrual a, thawhho ngai a ni. Engineer te, ecologist/environmentalist, economist te, social science lam thiam te, administration lam te, dan leh thupek kengkawhtu te, Agriculture leh a kaihhnawih lam thiam te, thiamna hrang hrang, hmalakna hrang hrang a luankhawm a ngai a, heng mite hi an thawhho a ngai a ni. Tuna Mizorama tuihna humhalh kan beih dan pawh hi ennawn deuh a, thawhhona ṭha zawk a awm a ngai tih a chiang viau mai. Sawi tawh angin tlangah, luihnar kan humhalh a, ngaw siam ṭhat kan tum mêk laiin lui kawrah, ruamah, leivung leh bawlhhlawh kan paih a, luia ṭiau leh lung kan hralh leh ang lawi a, heti hi chuan kan tum ber hi kan tleng dawn lo a, hun leh tha tam tak kan khawhral tihna a ni tel bawk.

Lamchhip dai-a khualzin chawl thin te hnuhma

Sorkar lamin an tihtur ṭha taka an tih theihna turin mipui ṭawiawmna an mamawh a, mipui ten kan tihtur chin kan tih a, kan tihloh tur chin kan tih loh ngam a ngai a, sum leh hlawkna um vanga hmalakna ang chi phei chu bansan hmak a pawimawh. Sorkar Department hrang hrang te pawhin thawhhona ṭha zawk nen, a kaihhnawih Department dang te nena inpawh tak chunga hma an lak a pawimawh tak zet bawk. Tuihna humhalh hian kaihhnawih a ngah a, ken tel a ngah a, chuvang chuan heng a nghawng tur hrang hrang te thlir chunga hmalak hi a pawimawh takzet a ni.

Tuilairap

Water Resource Management lama mithiam chungchuang, Glasgow University-a Distinguihsed Visiting Professor, khawvel ram hrang hrang 23 zet ten biak rawn taka an neih, lui tui enkawl leh humhalh zirbingtu pawl hrang hrang te finchhuahtu, Prof. Asit K Biswas-a chuan “tui harsatna a awm lo, a enkawl dan kawngah harsatna lian tak kan nei a ni zawk” tiin a sawi a. Mizoramah pawh he thu dikzia hi kan hmu chamchi mai. Mipui te tana tui thianghlim chhawpchhuah kawngah hmasawnna tur tam tak kan la nei a, tui thianghlim intur chhawpchhuah tur enkawla vawnhim kawngah, tuihna enkawl leh humhalh kawngah khua leh tui ten kan mawhphurhna kan hlen lo hle bawk. Tuihna leh lui kan enkawl dan a zirin kan banphaka tui thianghlim awm hi hman tlaklohah kan chhuah thei a, hmanphaklohah kan chhilh bo vek thei bawk tih erawh kan hriatreng a pawimawh. Puh leh chhawn tur an awm lo a, kan vaia mawh a ni a, kan ṭan tlana kan thawhho ṭhat chuan heng harsatna te hi kan sukiang thei a ni tih erawh hria ila, i thawhkho teh ang u khai.

Serchhip by-pass road hnathawh mek – Kawrhnawha leivung paih. April 28, 2023

Tuna kan dinhmun mêk hi ngaihtuah chian chuan kan tum berah kan chiang tawk lo a, tuihna humhalh kawngah hian “Tuilairapin” kan awm mêk rih ni berin a lang a, kan humhalh mêk kan tuihna te pawh hian luan ngaihna an hre meuhlo a, “tuilairapin” an awm ve mêk maithei a ni.

Vanglaini Chanchinbu May 13, 2023-ah tihchhuah a ni.

Hawkdak kamtam ti ti: MADS Annual Art Exhibition 2018 thlirna

Mizoram Art Development Society (MADS)-in kumtina an neih thin, Annual Art Exhibition, Archive Hall Babutlanga neih mek chu Nov. 8, 2018 khan ka tlawh ve a. Tv. JVa leh Tv. Rema ten min lo dawngsawnga, painting te kan thlirhoa, Mizoram boruak tawn mek, rip tak lak ata rilru tih thawvenna tha tak a ni. A hlimawmin a boruak a zangkhai khawp mai.

He exhibition hi I&PR leh MADS te buatsaih a ni a. Nov. 6, 2018 khan  I&PR Director Pu David L Thangliana’n a hawng a, Nov. 9, 2018-ah khar a ni.

A hmun hma
‘Archive Hall’ tih hming hian lung a kuai a, mi a hip. Parking erawh a remchang tehchiam lo a, awmna a biru deuh bawk. Mipui nawlpui, kawngkal teilut satliah ang chi te an tlem phah deuhin a rinawm. Chutih rual chuan khawpui thawm riva leh bengchheng dangin a tihbuai loh avangin ngaihtuahna sawrkhawma thlir duh tan erawh hmun tha tak a ni.

Flyer
Catalogue han tih tur chu a ni lem loin a lang, flyer emaw, brochure emaw ti ta ila a dik zawk maithei. Layout leh design pawh a tha thawkhat viau mai. Artist rual intelkhawm kutchhuak atan erawh ka la sit deuh. Exhibit chungchang information mumal a awm lo hian a hlut tur angin a ti hlu lo deuhin ka hria.

MADS Annual Art Exhibition 2018 Flyer

Display
Kumdanga exhibition neihna aiin a hmunhma a eng tha a, thlirtu tan pawh thlir a nuam. Chutih rual chuan art works inang lo tak tak display a ni a, hmun a chep avangin insi deuh thupa tar a ni kha a uiawm ka ti tak zet. A aia hmun zau leh thawl zawk awm thei se, thlir bing duh bik thlir bing theihna turin.

Thlirbing bik neih harsa khawpin a inhnaih…hmunhma neiih that tawk loh vang erawh a ni ngei mai

Exhibit
Kumin MADS Annual exhibition hi kumdang aiin a tlai a, kumdang aiin a thawm a reh bawk. A rawn thleng thut ni berin a lang. Anmahni artist society lamah chuan an lo inhrilh lawk hma viau maithei tho e. Painting, drawing leh sculpture 140 chuang exhibit a ni a, artist 49 an tel. Kumdang ang bawkin kumina theme kan hmuh tam ber chu Mizo culture lam hawi a ni a, Landscape leh portrait a awm bawk a, caricature a awm bawk. A genre zawng chuan realistic hlang deuh thaw a ni. Subject, technique, concept etc. thil thar hmuh tur a awm lem lo.

Kumdang zawng aiin kan artist te kutchhuak a phuailuai niin ka hmu. Skill tha tak, uluk loh leh taimak tawk loh vanga mam lo, concept-a tel lem lo, kuthnu phuailuai ve hrim² hmuh tur a awm nual.

Composition, perspective, proportion etc
Composition lamah tan lak a ngai viau a, proportion leh perspective lamah kan la hniam zual niin a lang. Lu tê uchuak te, bawp sei uchuak te, vawk lian lutuk te, arpa lian over te, In liang sang ta lutuk te…mihring tê ta tet te…sawi tur a awm nual. Zirchian deuha, teh uluk deuha tihdik maitheih a ni ngei ang.

Concept leh subject
Tarlan tawh angin subject pui ber chu Mizo culture pholang thei a ni a. Mizo identity marker ni a ngaih theih turin pawnchei, ngotekherh leh thangchhuah puan te an hmang rim hle. Bristish-in min awp hma khan hetiang puan hi kan nei reng em? tih hi ngaihtuah tham tak a ni a, lo nei pawh ni ta se Lal mual kil phaklo leh hnamchawm ho khan an nei pha ve kher angem? Fehnaa inthuam nan an hmang phal angem? Tih Mizo kan tum lutuk deuh em?

Mizo te chu tlang chhip mual kila In sa thin kan ni tih lehkhabu ziaktu tam takin an ziak a, tun tuma art work-hoah erawh mual rai tha tak maiah, lane fel thlapa In ding a tam hle. Mizoram tlangdung hi Chhim leh hmar hawizawnga inkhawh a nih avangin khaw tam zawk hi chhim leh hmar hawia ding a ni a, Chhak leh thlang inhawi tawna In sak a ni tlangpui thin. Ni awm dan leh eng luh dan atanga teh a chutiang bawhchhia chu a awm fur. “Chutiang chiah chu a ni tur” tih theih a ni hauh lovang, mahse fimkhurna tur leh kan chik lehzual tur lai niin a lang.

Zovawk chal ngum er tan mai hmuh tur a awm a, Zovawk pian ni reng reng lo hnungzang zawl dah mai a awm nual bawk. Chutih rual erawh chuan Australia vawk tha mi ang tia zeta lian ni awm a ngaih theih a awm fur.
Kan kutchhuak ten belhchian a dawl lehzualna turin a tak tak hmuh tam a pawimawh. Thingtlang la hmu lo, thingtlang kawtthler lem ziak, Zovawk la hmu lo Zovawk lem ziak, Mizo thuama inthuam Aryan hmel hmai pu ta daih si te hi a pumpelh theihin a lang. Thingkung mum pel pul te, Zotlangsanga phai thing to ta tlat te, vur ram thing to ta tlat mai te pawh kha… ngaihtuah ngun deuh a, chik deuh a siam rem harlo tak tur a ni.

Rawtna tlem
Annual Art Exhibition hi MADS member a duh apiang tana tel theih a ni hian Artist tam tak a dawm kan rualin Artist te hian hmasawn phah nan an hmang lem lo emawni le a tih theih. Heng rawtna fahrah te te hi kan nei ve teh ang:
1. Exhibition hi tun aia a hlut a, artist ten hma an sawn lehzual theih nan a duh apiang tel theih ni chung si hian inthlitfim dan kawng zawn a tulin a lang. “Annual Exhibition-a tel pha” nih tuma hmasawnna rilru an put theih nan ruahmanna siam a tulin a lang.
– Jury mumal tak siam ni sela. A tel duh tur ten an works an thehlut anga, chuta tang chuan Main gallery-a tar tur chin bik thlan ni se.
– Jury ten an thlan dan hi grade hrang hrangah then ni se. An grade a zirin gallery-a a lai lum chang tur leh chang lo tur ruahman ni se.
– Tel phalo te pawh awm hial se.

2. Curating a mumal a tul. Insi thupa tar loh dan kawng dap a ngai.
– Theme inang deuh tar khawm. Viewing space tha zawk awm thei tura buatsaih a tul bawk .

3. Tun aia puandarh zau a tul viau bawk.

Tichuan

Artist te hi mahni ngaihtuahna puangchhuak tur te, a taka hmuh mai theih loh leh hriat mai theih loh te hmuh theih tura min chhawpchhuah sak turin kan beisei thin. Ngaihtuahna hruai a, an kutchhuaka min hruai lut thei kutchhuak hmuh hi kan chak em vanga hetiang thil hi sawi mai ka ni e.