Bamboo Now

Vawiin, September 18 hi World Bamboo Day a ni a, kumdang ang chu nise khawvel ram hrang hrangah, he ni denchhen hian, Mau-rua awmna leh awmlohnaah pawh eng eng emaw an huaihawt leh ngei ang.
Mizorama Bamboo Day liantham taka kan hman hnuhnun ber kha 2018 kha a ni a, khami denchhen khan a lawmna chi hrang hrang – technical session te, mau-rua hmanga thil siamchhuak ten an kutchhuak hmangin exhibition an nei a…fashion show emawni kha a lar ta ber lawi a, chanchinthar lamah pawh hmun a chang tam ta ber zawk awm e.

Mautak hmunah – Sawmkima

Kumina World Bamboo Day thupui chu ‘Bamboo now‘ tih a ni a, Mau-rua hmanga ei leh bara intodelh te, khawvel boruak chhe zel siam ṭhat te hi an thu ken laipui ber a ni. A bik takin ram rethei (developing countries) leh khawpui pawna awm (rural communities) te tan phei chuan intodelhna hnar, eizawnna tling a nih theih dan te, khawvel boruak chhe mêk tiziaawm tura mau leh raw ṭangkaina lam te hi mithiamte rilru sen nasatna a ni ta.

Mizopa dap chik

Mizoram hian mau lam chi kan ngah hle mai a, kan mau neih tam zawk erawh a nawlpui chuan kan hmang ṭangkai chiam lo a, mautak, rawnal, rawṭhing leh phulrua te hi kan hmang uarin kan hmang nasa hle a; Mizorama mau leh raw lam chia a tam ber pawh an ni bawk. Kut themthiam deuh te chuan rawngal te, sairil te pawh ṭangkai takin an hmang thung lawi a.

Lemziak mual mawng lama rawnal hung

Mau hmanna hi a tam a, kan hman duh dan a zirin mau chi hrang hman tlak lehzual deuh bik te pawh a awm awm e. China ho chuan an mau chhuanvawr, Moso hmanna tur hrang hrang an duang a, chumi mil chuan Moso sawngbawlna tur khawl an siam mai bawk a. Keini erawhin hachhek leh chempui piahlam chu kan la siamchhuak hleitheilo a, themthiam leh remhre zual ṭhenkhat ten Bamboo vinegar ur chhuahna khawl te, mau-meihawl rawhna te, mau phelsinna te an duangchhuak ve mêk bawk a.

Mau-meihawl, Mizopa siam

Mau hman ṭangkaina hria tam zawk chuan khawvel ramdanga mau an hman ṭangkai dan a bikin, furniture siamnana hman an sawi mawi a, chuvang chuan Mizorama mau kan neihsa te hi laktlakloh niin an hria a. Mi ṭhenkhat thung chuan Bamboo composite board (Mau – thingzai leh board/matply) siam te an sawi mawi a, matply industry kan nei reng a, Mizorama mau leh raw tualṭo hmangin Bamboo matply an siamchhuak reng tawh zawk tih an hre lo ni maw, ramdang mau hmang chauha siam theih niawm thawthanga sawiin Mizorama mau leh rua te hi tihtlakloh chhuahin an chhuah ve bawk a.

Mizote hian chemfawng atan raw zung/bul (rhizome) kan hmang nasa hle

Mizorama mau tualṭo chi hrang 20 chuang kan neihte zingah mautak hi a tam lawt laka, he mautak hi lehkhapuan ṭha chi siamna atana hmanraw ṭha bik a nih zia kan sawi tel hram teh ang. Lehkhapuan siamchhuahna tura chakkhai ṭha ber te zinga mi kan ngah teh lul nen a lam kan la hawi hleitheilo a. Hetilam sawi thawm a rik apiangin a hre ril deuh ten Panchgram-a paper mill (Cachar Paper mill) an tlakchhiat thu an lo sawi ve var zel bawk a. Anni an tlakchhiat avanga keini kan lo tim ve ringawt lai hi hriatthiam a har viau. Eirukna a nasat vanga tlachhia niten an sawi…eiru ve nghal turah an Mizo puite min ngai a nih loh vek pawhin eiruk ve an tum a nianga tih ngaihtuah mai a awl viau.

Bamboo Activated Charcoal powder Mizopa siam

Mizorama mau te ṭangkai lehzuala kan hman a, ei leh bara intodelh theihnana hmang tur chuan tun aia nasa zawka kan zirchian a ṭul. A vawnṭhat dan ṭha zawk leh man man zawk te, a tuai khawrh dan mumal leh sawngbawl dan ṭha zawk te, a tisa chhung ril awm dan leh nihphung te chena zirchian a ngai awm e. Heng hriatna hmang te hian eng atan nge hmang ila ṭha ber ang a, eng atana hmanin nge ramin a hlawkpui ber ang? tih te pawh a chhut chhuah theih awm e.

Ei leh bara Mizoram kan intodelh theihna tura kan vawkpa sut nghak, Pathianin kan rama a dah sa kan mau leh rua te hi kan ser ve a hun ta e. Bamboo Now!

Mau leh raw kaihhnawih article dang chiar duh tan:
http://bambusapiens.com/raw-chi-tha-bihchianna/
http://bambusapiens.com/mau-mawlsawmna/

WHY EXOTIC?

“Mizoṭawng chanchinbua Mizoṭawnga thuziak ve si ṭawng danga thupui dah kher, Mizoṭawng a hman theih lo em ni…?” tih thinlung I pu maithei. Ni, Mizorama thing leh thlai, mau leh rua te hi khawvel huap pawha zahpuiawmloh an ni chunga ramdang thing leh thlai, mau leh rua ten ngaihsan leh ngaihhlut an hlawh zel a, thlan an nih zawk zel dan hi han ngaihtuah ve mah teh? He Article thupui-a sapṭawng hi i ngaimawh chuan Mizoram dinchhuahna tur nia an sawi, ramdang thilte hi i ngaimawh ve tho dawn lo’m ni?

Mizoram hi thlai engkim ṭhat duhna niin mi tam takin an sawi ṭhin a, a dik thui viau maithei, ṭha duh hauh lo pawh a awm ve ngei tho awm e. Ei leh bara kan intodelh theih dan tur hi kan sorkar hotute ngaihtuah ber leh vei ber a ni a, mipuite pawhin chumi tithlawhtling tura an hmathlir a zirin kan thlang tling ṭhin ni pawhin a lang bawk. Hmalakna tur hrang hrang kan duan zingah hian kan rama awmsa hman ṭangkai lam ai chuan hmundanga mi chaw lut tur zawnga hmathlir hi a tam ber zel niin a lang bawk, a bikin thlai leh ran vulh/khawi chi hoah hian a hluar zual. Heng hi a ṭha ber em? Kan hlawhtlin pui reng em? tih hian chhuizui leh ngaihven zui a hlawh lem lo viau bawk niin a lang.

Exotic chu eng nge?
Exotic tih hi ecology ṭawngkamah chuan mikhual sawina a ni a; tualṭo ni lo, hmun danga mi lak luh sawina a ni. Tualṭo ni lo, ramdang a mi lak luh hian a awmna tharah nghawng chi hrang hrang a neih theih avangin biodiversity leh ecology lama zirmite chuan an duh lo hle. Nghawng a neih dan erawh a inchen vek lo a, enkawl zawh loh khawp hial a nghawng nei thei te, nghawng na lutuk lem lo te pawh a awm bawk.

Mizoramah hian intodelhna tur project lian tham a awm apianga langsar nghal êm êm zel chu ramdang a mi – thlai, thing leh thei chi lak luh hi a ni a. Khawii ramah emaw an hlawhtlinpui zia thu leh a man a to zia te, miin an duh zia te, a ṭhat duh zia te hi nasa takin an tlangaupui ṭhin a, ei leh bara kan intodelh theihna tur kawng awlsam ber niin kan ngai tlangpui zel bawk. Kawng awlsam hi kan zawng lutuk zawk a ni mai angem? Hybrid species emaw tissue culture hmanga siam an nih vang emaw hian kan ngaisang viau zel a, Mizorama tualṭo te ai hian kan dah sanga, hlawhtlin pui theih zawkah kan ngai niin a lang. Chumi piah lamah chuan a chi leh a ṭiak supply te pawh hi a hlawk viau maithei bawk!

Exotic species tena Mizoram Agro-ecosystem a nghawng theih dan te hi chu kan hotute hian an ngaihtuah thleng vek turah ngai ila. Tin, thlai chi kan lakluh te hi Mizoram sik leh sa, leilung mil tura duan a ni em? tih te pawh an ngaihtuah tel vek turah ngai bawk ang. Ram danga a ṭhat duh avangin kan ramah a ṭha duh ve kher angem? tih te pawh an enchhin hmasa vek turah ngai ila. International market-a a man te pawh an chhut hmasain an zir chiang vek bawk-ah ngai ila, chumi market-a pho chhuah theih dan tur te nen lam an ngaihtuah vek turah ngai ang.

Exotic species leh a mikhualna ram
Exotic species te hian an awmna thar hi an ngeih vek kher lo a, an ṭha tak tak vek kherlo a, a ṭhan a muanga, rah seng tur mumal a awm lo fo. Hetiang hi a tuartu ber chu a enkawltu, huan neitute an ni ṭhin. A hralhna kawng a bo êm avanga mipui te tawrhna leh beidawnna thlentu tam zawk pawh hi exotic species te bawk hi a ni. Hralhna awmsa tura ngaih tam tak hi kan chin pun veleh hian beisei aiin a hralhna lam hi a kawngbo leh riau ṭhin niin a lang. Kan zirchiang tawk lo nge ni anga, kan chin pun chhungin an lo duh leh lo thut?

Ṭhenkhat ve thung erawh chuan an ngeih leh lutuka, hnim leh thlai tualṭo, sa leh sangha awm sa te pawh tibuai vek khawpin an pung chak thung. Chutiang chu Mizoramah pawh hmuh tur a awm nual mai – Japan hlo, Shillong Tlangsam (Lantana camara – Shillong par, Par arsi, Lalmawia hling par ti tein an sawi bawk) leh Bihar hlo/Hlo thar (Ageratina spp) te hi a hnawksak langsar zual a ni awm e. Palak dila sangha awm sa te aia tha zawka an ngaih avanga sangha chi khat, khawvel pawhin top 100 invasive alien-species a a puan hial, Tilapia avangin sangha chi awmsa te a mang ti tih ta der mai. Kan Mizo pangpar, Mizo chanchin leh thawnthu a hmun pawimawh tak luahtu te chu hmuh tur a vang tawh hle.

Pathian thil siam dan hi a ropuiin a mak a, a ruahmanna hi a felfai khawp mai. Thil nung chitin tan ramri a kham, an awmna tur chin te, an awm lohna tur chin te fel takin a duang a, mihring te hian chu ramri chu kan zah thiam a pawimawh tak zet a ni. Sik leh sa, leilung awm dan te hi Pathianin thilnung te tana ramri a kham chu a ni a. Leilung, sik leh sa leh thlai ṭo te hi a inkungkaih tlata, thing leh thlai ṭo a zirin nungcha chi hrang hrang a awm ve leh ṭhin. Mizo upa te chuan lo atan pawh rampui chang ṭha an duh deuh kher ṭhin a, a lei a that vang a ni. Lei a ṭhatna chhan kha thing hnah leh ṭang leh a zar tla, tawih ralin leiṭha a siam vang a ni a, chu chu ecology ṭawngkamah chuan nutrient cycle an ti a, he cycle hmang hian thlai hian an awmna hmun a colonized ṭhin. Chu hmanrua tho chu exotic species kan tih te pawh hian rawn hmang vein thlai leh thing awmsa te a dip ral mai ṭhin. Chu chuan leiṭha siamtu soil microbe te, ramsa leh nungcha dang thlengin a nghawng ṭhin.

Mizorama Exotic Species lar zualte
Tun ṭumah chuan ramdang thing leh thlai, rua leh mau tam tak zingah thingchang thlai, thlai kumhlun leh rua leh mau, Sorkar Policy hrang hrangte avanga kan chawkluhte kan thlur bik ang.

Eucalyptus:
Ecucalyptus spp. hi Mizo chuan “Nawhalh thing” tiin kan sawi mai ṭhin a. India rama Commercial Agroforestry plantation-ah chuan an hlawhtlin pui ber pakhat a ni. Amaerawhchu tuihna (Water table) a tihbuai nasat avangin state tam zawkah chuan an ma leh thuai a, hmun tlemteah chauh chin chhunzawm a ni. Mizoramah pawh 1976 – 77 hnu lam khan uar taka chin a ni a, amaherawhchu hlawhtling taka enkawl erawh a tam lo niin a lang. Kung lianpui pui erawh khawi khawiah emaw hmuh tur a la awm nual.

Teak:
Tunhma chuan Teak (Tectona grandis) hi Forest Department plantation-ah chin a ni ber ṭhin a, mimal huanah chuan phun a ni meuh lo. Kum 1985 – 87 chho aṭangin Sorkar policy (Land Use Policy) avangin mimal tan pawh Teak huan neih a lo theih ta a, Mizorama plantation lian leh tam ber hi Teak plantation a lo ni ta a ni. Mizo pa ti ti-ah chuan Teak huanah ramsa an tla duh lo, a kungah eng sava mah an fu duhlo tih a ni ṭhin. Hei hi a chhan ber nia lang chu Teak rah leh hnah te hi nungchate tana chhenfakawm a awm loh vang a ni. Tin, Teak hian bawmtu hrik chi hnih a nei nain chung hrik (Defoliator leh Skeletoniser) te chu Mizoramah hian a la awm mumalloh avangin a eitu tur sava pawh a la awm lo niin a lang. Chutih rual erawh chuan Teak zara sava fu hi hmuh tur a awm fo mai. Teak-in leilung a nghawng dan hi kan ram tana a ṭhatlohna lian ber chu a ni zawk awm e.

Teak-in leilung a nghawng dan hi kan ram tana a ṭhatlohna lian ber chu a ni zawk awm e.

Tung:
Tung (Aleurites fordii) hi NLUP hnuaiah kum 1991 hnulam aṭangin nasa taka chin a ni a, a hriak hralhna ṭha tak awm ni a sawi a ni. Kum 2018-a Mizorama Tung plantation chungchang zawtchiang tura a buaipuitu Department lama ka kal chuan a project zawhna a rei tawh avangin data min pek tur an neihloh thuin min lo chhang a. A hlawhtling lo hle tihna ni berin a lang.

Jatropha:
Kang damdawi (Jatropha curcas) buaipuina tur hian Mizoram Sorkar leh Godrej Company te chuan Crore 250 zet senna tur inremna an siam a, Mizoram Intodelhna Project (MIP) kaltlanga thawh tur a ni. A hunlai chuan khawi khawiah emaw hmuh tur a awm a, tunah erawh a vang leh ta viau mai. Bio-diesel siamchhuahna tham kan thar ta lo nge, a hnu leha sorkar ten an ngaihsak zuilo?

Red Oil Palm:
Oil Palm tia kan hriat lar, Red Oil Palm hi kum 2005 aṭanga buaipui ṭan a ni a. Mizorama Sorkarna fung chelhtu hmasa hmalakna, ministry tharin tihtakzeta a chhawm nun awmchhun a ni mai awm e. Ministry pahnih ngawtin an buaipui a ni bawk a, a chingtu an tamin Company pathum ngawtin min thutchilh ren rawn a. A chingtute tan hamṭhatna leh ṭanpuina hrang hrang an pe nasa bawk a, khaw tin deuhthawhah oil palm hmun hmuh tur a awm. Hun a kal deuh a, a buaipuitu company lam pawh a tahtawlin an inhnukdawk a. Kumin chhoah phei chuan oil palm huan neitu ten a kung an kit a, a hmun an ṭhiat leh ṭan ta! Hmun ṭhenkhatah phei chuan JCB te hial ruaiin a zung nen lama phoro turin an pawt phawi leh ta. A chi an sem tirha hralhna tur an hriat te khan an duh leh ta lo nge, Mizoramin kan thar hi a quality a hniam fal deuh? Nge nia kan tharchhuahna leh phurhchhuahna man a san avangin a hriak man a to phaha, hralhna turah kan hnawng? Zawhna a tam thei khawp mai. Environment tana a ṭhat tawkloh dan leh tuihna eikangtu a nih dan te pawh ziak a tam hle chunga buaipui kan nih erawh hre reng ila.

Raw chi hrang hrang:
Mautam chhawmdawlna BAFFACOS sum hmangin raw chi hrang hrang Mizoramah lakluh a ni a, 2010 thleng khan chi 11 zet lakluh a ni. Chu’ng zingah chuan Bambusa bambos an tih, Mizoin “Rawhling” tia kan lo vuah ve tak, mi ṭhenkhat ten kan ram hruaitu hming chawia a hming an lo vuah ve bawk hi a lar ber te zinga mi a ni awm e. Heng bakah hian Maudâng (Schizostachyum pergacile), Moso (Phyllostachys edulis), Bambusa balcooa, B. vulgaris vittata, B. vulgaris waminii, B. multiplex, Dendrocalamus asper, D. giganteus (Vai-rawpui), D. latiflorus leh P. mannii te hi mumal taka chhinchhiah chin an ni. Kum 2010-a NBM hnuaia plantation kan endikna hmun hrang hrangah Vairam aṭanga lakluh Rawṭhing leh Phulraw ṭiak an dawn nasat thu an lo sawi bawk.

Bambusa bambos… Rawhling

Heng Sorkar Policy hrang hrang avanga ramdang thing leh mau/rua leh kan lakluh te hi uluk takin chhut ta ila, a hlawhtlinna hmuh tur a tam lo hle a, Policy an kalpui tirha an hmathlir ang kha nise chuan raltiang ram kan thlen loh vek pawhin kan hmu pha vuai vuai tawhin a rinawm. Mipui thiamloh tam tak a awm ang a, Department lam tihfuh tawkloh pawh tam tak a awm ang. Thil pakhat chiang êm êm mai erawh chu heng ramdang thing leh mau kan lakluh te hian Mizoram hi a ngeih teh chiamlo tih hi a ni.

Tunah hian raw chi hnih kan buaipui leh ṭan mek a, chu’ng zinga pakhat zawk (D. latiflorus) phei chu BAFFACOS hunlaia Mizoram lakluh tawh a ni a, a chi dang – D. brandisii erawh Mizorama a luh hun chhinchhiah fel a awm lo thung. Heng raw chi hnih, a ṭualona hmuna ṭha tak tak mai, te hian Mizoram an ngeih angem? tih hi sawilawk thiam a harsa hle mai a, chutiang bawkin engtiangin nge an mikhualna ram hi a nghawng ang? tih hi ngaihruat thiam harsa tak a ni bawk. Tin, a tualṭona rama an hman dan leh an sawngbawl dan ngaihtuah hian khawvel ramdanga hralh tla tak ni tura sawngbawl chiam chi a ni angem? tih hriatthiam a har viau bawk. A hralhna tur awmsa thlap leh a hlawkzia hre sa chunga kan chin, kan hlawhchham pui tak te en chuan a hmanna tur leh a hralhna tur pawh kan la hriatloh han phurpui viau hi chu thil harsa tak a ni a, lo helh viau pawh hi a awm hle. Mau leh raw kaihhnawih industry lian tena an hman ṭangkai leh an duh zinga tello, India rama mau chin pun tura an thlan zingah pawha tel bawk silo an ni ve ve hi ngaihngam taka hmalak ti hartu a ni a. India ram state dang ten an uar vakloh, Sorkar laipui pawhin a la ngaihvenloh chi hnih hi kan risk fuh hlauh erawh chuan midangte tihhmuhtu kan ni thei ngeiin a rinawm. Heng Raw chi hnih bihchianna hi July 23, 2019 khan Vanglaini chanchinbuah tihchhuah tawh a ni a (hetah hian en theih a ni bawk http://bambusapiens.com/raw-chi-tha-bihchianna/), kan sawi chhunzawm tawh lovang. (Mau leh raw chungchang article dang hetah hian chhiar theih a ni bawk: www.bambusapiens.com/mau-mawlsawmna/)

Tlangkawmna
Mizoram thilte ngaisang tura kan infuih a, Mizoṭawng ngei pawh Kohhran meuhin hmang uar tura hma a lak mup mup laia Exotic species – ram dang thlai kan la ngaisang zawk a, chumi zara dinchhuah theih kan la inbeisei tlat leh intodelh theihna tur Policy-in chumi lam hlir a la hawi zel mai hi a lungchhiat thlak tak zet a ni. Kan rama awmsa, kan ram sik leh sa, leh leilung ngeih sa te tharhlawk zawka tharchhuah dan te, man man zawka hralhchhuah theih dan te ngaihtuah lova a bul atanga engkim zir thara, buaipui chawp a, bul ṭan ṭhat ngai thing leh thlai kan phurpuia kan ngaisang zawk tlat zel hi siamtu zahlohna lian tak, mahni ram leh hnam ngaihnêpna te pawh a ni hialin ka ring. Why Exotic?

[He article hi VANGLAINI (Mizo Daily)-ah July 3, 2020 khan tihchhuah a ni]

Ruaichaw thleng sil

Mizote hi ruai ṭheha inpawlkhawm uar tak mai kan ni a. Ruai nena thil lawm ṭhin hnam kan ni a, buh leh sa nen kan theihtawpin kan lawm ṭhin. A bikin ṭhatni lamah ruai ṭheh hi kan uar zual a; Krismas leh Kumthar phei chu ruai tello chuan a dik tak tak thei ṭhin lo. Tunhma chuan changel hnah phahin mautheiin sa tui an chhawp ṭhin a, hlui khatah mi pali emaw paruk emawin an ṭheh mai ṭhin. Hun a lo kal deuh a, hmunhma ten a zir tawkloh avang leh hrisel zawka ngaihna avangin hlobel-thleng, aluminium leh steel thleng bial hmangtein ruai kan buffet leh a, a chang leh Krismas – Kumthar lawmnaah chuan mahnia thleng inken te pawhin kan ṭheh bawk ṭhin. Hun a lo kal leh deuha Styrofoam disposable plate a lo chhuaka, chu chuan awlsamna nasa tak min siam a, sil ngailova paih mai theih a nih avangin khawtin hmuntinah kan hmang lar ta a ni. Kum 10 emaw liamta aṭang khan a hluar zual nghe nghe.

A man a tlawmin a awlsam êm mai a, thleng sil buangbar ai chuan tute mai pawhin kan lawm ta êm êm mai a, eng ang harsatna nge a thlen theih tih reng reng ngaihtuah lovin a awlsam êm avangin kan hmang ta sup sup mai a ni. Amaherawhchu Styrofoam (Thermocole) hi sarang ang bawka ṭawihral theilo, hala boruak chhia tam tak pe chhuak thei si a nih avangin hman tam loh duhtu an lo pung chhova, chung zingah chuan BIOCONE hi hma la nasa ber an tih theih awm e. BIOCONE hi tlawmngai pawl, nungcha leh ramngaw, environment humhalh a vawnhim hna thawktu pawl an ni a, kan ram tana a pawi theih dante, kan khawvelin a chhiat phah theih dante uluk taka inzirtirna nen Kohhran leh pawl hrang hrangah ngenna an siam a, sorkar leh thuneitu lamah pawh nasa takin an bei bawk a, tichuan Sorkar thuneitute pawhin Disposable item ho hman tlem theih dan tur ruahmanna an siam chho ta a ni. Aizawl Municipal Corporation chuan Styrofoam plate hman khapna te pawh a tichhuak hial a, sarang pawh pan uchuak hman a phal ta lo.

He hmalakna avang hian Kohhran leh pawl tam tak leh Caterer lian ṭhenkhatte pawhin thleng sil chi an hman leh phah ta hi a lawmawm tak zet a ni. Kan Kohhran pawh hian kum engemaw tilai kha chuan Styrofoam thleng hi kan hmang ve a, amaherawhchu  a thehthang a buaithlak êm avangin thleng sil lamah bawk bu kan let leh ta a. Senior Department zirtirtu leh zirlai ten ṭhahnemngai takin an sil ṭhin a, Senior Department-a ka awm ve chin kum li chhung pawhin kumtin kan sil a, a kum telin a sil tura thawkchhhuak pawh kan ṭhahnem telh telh bawk. Ruaichaw thleng sil pawimawhnate, environment humhalhna a nih zia thute, Pathian rawngbawlna a nih dante kan inhrilh a, intiphur tawn turin kan â der a, kan aurual a, eng eng emaw thufahrah tê tê kan chham rual vel bawk a. Kan phur phah ve tlat nia! Chutiang chuan ṭhahnemngai takin thleng kan sil a, tumahin phurritah an la lem lo.

Kan aurual lai video dang: https://youtu.be/3ZXXLRM4-8U

Kuminah phei chuan Times Magazine-in Person of the Year 2019-a a thlan, Swedish tleirawl, Senior Department kum 2-na zirlai rual lek, Greta Thunberg-i chanchin te sawiin thil tê tham leh ho têa kan ngaih hian hna a thawh nasat theihzia te kan inhrilh a, thleng sil hi a changkan zia chenin. Tichuan ṭumdang ang bawka phur leh tha tho takin thleng chu kan sil leh ta a ni. Chanvo hrang hrang kan insem a: Tuilum semkualtute, thlengsilsa semkualtute, thleng sil tur khawmtute leh thlengsiltu te an awm a. Thlengsiltute hian a inchhawkin an sil a, mipa pawhin ṭhahnemngai takin an sil bawk. Thleng kan sil zawhah pawnchhiaiin kan hru hul leh vek a, Biodegradable-plastic bag lian ṭha zet maiah kan khunga, kan dah ṭha ta a ni.

Kohhran Hall team 1 (Team 2 leh 3 thla kan lo la lo pek a nih hi…kan buai deuh a ni!)
YMA Hall Team 1
YMA Hall Team 2

Disposable plate hi a ṭawih ral thei chi pawh siamchhuah a ni tawh a, hmuh tur a awm nual tawh nghe nghe. Amaherawhchu rampumin kan mamawh khawp hi lei mai tur a la awm lo a ni awm e. Tin, Environment humhalhna atana pawimawh 4R an tih zinga mi Reduce (mamawh tihtlem) hi kan zir tur pawimawh tak a ni a; thleng theh thang theih hmang lova thleng kan sil hian kan mamawh kan ti tlem a, resource kan ren/kan hmang tlem tihna a ni tel bawk. “Tui leh sahbawn in hmang nasa awm sia” tih zawhna a awm maithei e, tui hi chu a luang a luang a, a inthlifim leh mai ṭhin a, thlai (resource) dang te ai chuan a intuaithar (recycle) leh chak zawk avangin a him zawk êm êm a ni.

Thleng chhiar
A hmei a pain an sil a, an hru a

Kumin aṭang chuan Senior Department ka lo chhuahsan ve leh dawn ta, he department-a ka awm chhung zawnga chiang taka ka hmuh chu Senior Department zirlaite hi lehkhathiam rual, an thil zirlai te a taka hman chak rual an ni a, mawhphurhna pêk thiama kaihhruai peih chuan ṭangkai taka hman theih an ni tih hi a ni. Thleng sil hi phurrit anga ngaitu tam zawk hi anmahni nilovin an nu leh pate leh an chhungte an ni tlangpui ṭhin a… “A hahthlak thlak nen, dispo hman ve mai awm a lawm…” ti zawnga an rilru lo tihnual ṭhintute hi tudang nilovin an laina hnaite an ni tlangpui ṭhin. Nu leh pate hian kan fate kan hmangaih dan hi a tipaukhauh zawng leh midangte ṭanpui thei tur zawnga kan lanchhuahtir a ṭul khawp mai; a ti no zawng leh a ti sawngnawi zawng nilovin.

Thlengsil pawl…thenkhat an lo awm sawn hman

Ṭhahnemngai taka BIOCONE kaltlanga environment humhalh inzirtira hmun hrang hranga lo vak kual ve ṭhin, environment chhe zelin a nghawng lian tak Climate Change tlangaupuia ramchhung leh ram pawn thlenga lo vakvai ve tawh ṭhin tan chuan Environment humhalhna kawng awlsam te mai, ruaichaw thleng sil hi sawi loh theih a ni lo!

Kumthar chibai u.

Defragmenting The Dampa Tiger Reserve: The Andermanik Frontier

September, ten years ago, we were assigned to conduct an Environmental Impact Assessment of the proposed Indo-Bangla Border Road Fencing which transect through the Dampa Tiger Reserve (DTR). After a month preparation, we packed our gears and head to Teirei Rest House. Our team comprised of our PI, Mr Laltlanhlua Zathang, ACF, Mr. B. Malsawmkima (B-a), Ms Laldinthari (Madini) and I. At Teirei, we were joined by Wildlife Guards of the Teirei Range.

Fully packed motor-boat, in the middle is our boss, Pu Tlana. The availability of the motor-boat service in this region depended upon the level of water in the Khawthlang tuipui.

We were divided into three groups, I was the leader of team 1, who stationed at Sailui. Both team 2 and 3 were stationed at Andermanik Anti-Poaching Camp, they were led by Mr B-a and Ms Madini, respectively. Our mission was to conduct a vegetation analysis along the proposed transect of the Indo-Bangla Border Road fencing.

Mr. B-a and Ms. Madini

From Rajiv Nagar, we rode a motor-boat till the Sailui Junction, where my team would camped, the other teams sailed till the Andermanik village. We fortunately spotted a Jhum hut, which relieved us from constructing a shelter. We stayed at Sailui for two nights; we cooked our own food, slept on our own beddings, hence, we didn’t bother our host, the owner of the jhum hut 😁. Our camping site was outside the DTR core area, hence anthropological activities were not prohibited.

Ms Madini and the bridge on the River Khawthlang Tuipui

Andermanik Village ~14 Km from Sailui was, however, within the core area and was about to be relocated, negotiations were going on, then. After completing our task along the Sailui-Andermanik transect, we decided to join our friends at the Andermanik Anti-Poaching camp. Instead of taking the normal path, we decided to walk down the Gundasuri stream, that drains to the Khawthlang tuipui. Our porter, whom I fondly called “Bondu” led the way, he cut the bushes and cleared the path. As we move down the stream, I could spot several pug-marks. Undoubtedly it was one of the natural wildlife corridor. The plan was to reach Andermanik by means of a raft.

In the midst of the Jungle, we encountered these jubilant kids, they swam the whole afternoon. @Sailui
Our host at Sailui
Our team and the kids in the Jungle @Sailui
Our host winnowing the paddy. While her husband was working elsewhere, she was looking after their Jhum field and their kids.
Suron, the obedient boy @Sailui. He was always ready to strike a pose 😀
Suron…among the ripened paddy
My Team at rest…Somewhere between the Sailui and the Andermanik Village
My Men…at the mouth of the Gundasuri stream that we transect
Busy Bondu, the engineer, constructing a bamboo raft

Bondu was the engineer, Pu Samuel-a and Mapuia helped him in collecting the bamboo. I could overheared them saying “rawṭhing chu sât suh, a láng ṭha duhlo…” After completion, we tried once, and found that the raft could not bear our weight, we need to cut more bamboos. During the process, a gentleman from Andermanik was solo-rafting, without much belongings. We hitchhiked him; I rode on his raft, and the other three rode on the raft that we built. After 2 hours of rafting along the Khawthlang tuipui, we finally landed at Andermanik, it was already dark.

A gentleman from Andermanik, whom we hitchhiked
Captain Bondu and crew…rafting the Khawthlang tuipui
My captain! He was swiftly paddling the raft. The bamboo culm he hold would not be shorter than 18 ft, which he frequently dipped, as if he was trying to measure the depth of the river. He didn’t realised that his dipping and retracting of the bamboo-paddle horrified his mate, who couldn’t swim! And that dipping and retracting told how deep the river was!
After a few hours, he suddenly shouted, “Gui…gui” which left me confused. Later on, I realised that he was spotting a Tuipuisatang (Water Monitor Lizard – Varanus salvator) at a distant shore! To him, it was a nutrition that perish!
A Selfie! lewll
It was dark, when we arrived at Andermanik. These two youths left, as we landed.
Inside the Anti-Poaching Camp, Andermanik…Bondu, Tlangaupa and Pu Muankima.
They were all surprised to see us at the camp. Since there was no mobile phone signals, and we were also void of radio, we couldn’t inform them.
Reuniting with my comrade @Andermanik

We stayed at Andermanik for a night and the next day, we left for Rajiv Nagar, by foot. It took us around 4 hrs to cover ~ 16.41 Km of steep and slippery paths, up and down the gorges. Knowing the consequences and the biodiversity threats that was awaiting, we proposed that if at all the border had to be fenced, it should be done at the zero boundary, not even an inch inside the Tiger Reserve. Wildlife corridors should be reserved as plenty and wide as possible. We did the best we could. After all it was our first assignment since leaving the university, two months back! When we were approached for this project, our result was not even declared! But we were energetic and dedicated, we were satisfied with our efforts, since we gave our best.

Inside the Andermanik, the Village that fragmented

Prior to its relocation, Andermanik was the only village inside the core area of the DTR. There were 200 houses, 3 primary schools, six grocery shops and a BSF Duty post. Like other Chakma community, their main religion was Buddhism and solely dependent on Jhumming for their sustenance.

A Chakma family
It was very rare to see people fetching water with a plastic container in this part of the land.
The Chakma way of fetching water
A motherly care
The Andermanik playground
Public urinal… It is a common thing in Mizoram
Mother and Child…and a cat
Power supply was not available. Some villagers harnessed the solar energy and watched a television.
A busy mother at work
Harvesting the Nawinâwk (Basella alba) leaves. They gave us some few, tried and tested, excess amount of Dangpuithu (Sidol) spoil the menu.
Communication was a problem. Since they could speak their own dialect only.
A country made daba smoker
“Pinon” in the making
A Chakma boy wearing a traditional Teng-chara
Protector of the Forest…Strike Forces and Wildlife Guards…and Bondu, my friend.
A view from the Anti-Poaching camp. In 2012, I met Pu Samuela, and he told me that Andermanik Village was relocated and those places like this were transformed into a playground of the fauna, the floral community dominated the landscape and transformed into a fawning and a stotting place for the quadrupeds.
Us

We tried our best not to imposed habitat fragmentation, but it was beyond our power whether the fencing should or should not be constructed. We were told, “It’s a matter of national security.” Though the Andermanik Village that fragmented the reserve was relocated, how would a fencing and a motorable patrolling path not fragmented the Tiger Reserve?

[Powered by Canon 1000D with 18 – 55mm IS USM]

Think.Eat.Save

Environment chungchang te, a chhiat tawh dan leh a humhalh dan kawng hrang hrang te kan hre chamchi a, mahni phak tawk ṭheuhah, a humhalhna kawngah pawh hma kan sawn tlang viau tawh a a lawmawm tak zet a ni. Environment han tih hian Mizoṭawng chuan “Kan chhehvel thil” tiin kan sawi mai ṭhin a, a dik thawkhat viau a, amaherawhchu Environment-ah hian keimahni, mihring te leh nungcha dang te pawh hi kan tel ve a ni tih kan hriatnawn a ṭha. Zirmite chuan Environment pawh hi chi hrang hrangah an la ṭhendarh leh chhawng a, tun ṭumah erawh hi chuan Bio-Physical Environment hi kan sawi ber tur a ni ang.

UNEP chuan World Environment Day 2013 thupui atan “Think.Eat.Save.Reduce your Foodprint” tih a thlang a, hei hi buh leh bal (Food = Chaw), eiral ni silo, thildang avanga riral ṭhin venna tura hmalakna a ni. UN Food and Agriculture Organisation (FAO)-in a tarlan danin kumtinin buh leh bal 1.3 billion tonnes (ton tluklehdingawn khat leh vaibelchhetak thum) a riral ṭhin. Hei hi Africa khawmualpuia Sahara thlaler chhim lam ram, ram 27, chhunga cheng ten kumkhat chhunga buh leh bal an thar chhuah zat nen intluk tawka ngaih a ni. Hetih lai hian khawvel mihring pasarih zela pakhatin chaw ei tur an nei lo a, rilṭam/chaw ei tur neih loh avangin nitin naupang kum nga hnuailam mi 20,000 thi ziah anga chhut a ni bawk. Kum khata chhunga buh leh bal eiloha riral ṭhin hlut zawng hi US$ 1trillion (Dollar tluklehdingawn sangkhat) hu zet a ni.

Buh leh Bal, Ei tur riral

Mihring te ei tura ruahman, buh leh bal – eitur ten an chakna an hloh emaw, mihring te ei tlakloh leh ei theihloha chhan hrang hrang avanga  a lo awm hian Food loss leh Food waste an ti a, Mizoṭawng chuan buh leh bal riral tiin emaw ei tur riral tiin emaw a sawi theih mai awm e.

Buh leh bal (chaw) mihring te ei tura duan, a eitu tur, mihring te hnen a thlen hmaa bo thlau emaw riral emaw, ṭawih chhia emaw hi food loss an tih chu a ni a, buh leh bal a tharchuah/siamchhuahna hmunah te, thar sa sawngbawlna hmunah te leh phurh kual a, semdarhna lamah te food loss hi a tam ber. Food waste an tih, mihring te eitura ruahman, a eitur te hnen pawh thleng thlap si, chhan dang engemaw avanga ei loha rirala bo thlau ta ang hi a zawrhna hmunah leh a leitu te kuta a awm tawh hnuah a thleng tam ber thung. Hralh chak loh vang emaw, ei zawh sen loh leh ei har lutuk vang emaw a thleng a ni tlangpui.

Buh leh Bal Riral leh Environment inlaichinna

Environment leh buh leh bal riralin eng inzawmna nge a neih? Tih hi zawhna awm thei tak a ni. Leia thilnung tinreng te hian dam khawchhuah nan chaw kan mamawh a, mihring te phei chuan kan mamawh zual bik emaw tih tur a ni. Kan ei tur, kan chaw tur thar turin tha leh tui, sum leh pai, hun tam tak kan sen a ngai a, chumai bakah a chinna tur hmun te, a zawrhna tur hmun te a ngai bawk. Chung mi thar sa lei tur chuan sum leh pai tam tak sen a ngai a, ei theih tura sawngbawl a la ngai fé bawk. Buh leh bal te eiral ni siloa kawng dang, ei tlakloha a riral hian, kan sawi tak, sum leh pai, tha leh tui, hun leh hmun kan sen zawng zawng te kha a thlawn vek tihna a ni a, a hlutzawng chhut thiam tan chuan thil uihawm tawp a ni.

Khawvel puma buh leh bal, ei tur tharchhhuahna leh siam chhuahna hmun te hian he leia mihring te chen theihna tur ram za zela 25 a zau a awh a, tui thianghlim za zela 70 hman a ni a, Greenhouse Gas siamchhuah za zela 30-ah mawh a phur bawk a, ramngaw chereu chhan za zela 80 pawh hi ei tur siamchhuahna leh tharchhuahna kawnga hmalakna vang a ni, FAO chuan a ti. Chuti a nih chuan buh leh bal tharchhuah tawh, ei tur ei leh si loha a riral nasat chuan a hlawkna tel bawk silovin natural resources kan ti riral thlawn tihna a ni a, khawvel kan tichhiat belh zel tihna a ni bawk.

Mizo ruai chaw buatsaih lai

Khawvelah mihring kan pung zel a, chaw kan mamawh tam tial tial a, a tharchhuahna turin hmun kan mamawh zau telh telh bawk. Kan eitur tharchhuahna turin ramngaw kan ṭhiat a, luia sangha leh thilnung dangten an tuar bawk a, ran vulh te chaw tur hnim leh thlai dang tam tak lak a ngai bawk. Chung zawng zawngin a nghawng chhuah chu Environment chingpen a ni a; thingin a tuar a, mauin a tuar, luiin a tuar a, ruahtui a tla tlem a, nungcha dangin an tuar a, a nghawng nasat ber chu mihringte bawk hi kan ni. Buh leh bal riral hi leilung hausakna tih riralna chikhat a ni a, a chhe zawnga Environment nghawngtu lian tak a ni bawk.

Ei tur riral tihtlem – Environment vawnhimna

He leia mihringte kan awm chhung hi chuan buh leh bal tharchhuah hi a reh dawn lo va, ei tura ranvulh lah a bo hek lovang. Ei tura thar tawhsa te a riral mai lohnana hmalak a ngai a, chu mai bakah mamawh tawk bak dehchhuah loh a ṭul. Kan tharchhuah tawhsa te pawh a vawnṭhat kawngah hma kan lak a ngai tak zet a ni. He thupui “Think.Eat.Save” an thlanna chhan pawh hi Buh leh Bal riral nasa lutuk tih reh hi Environment vawnhimna kawng pawimawh tak a nih vang a ni.

Mongol Bort. Image Courtesy: https://khantravel.mn/air-dried-meat-borts/

Hmanlai chuan eitur vawnṭhat dan kawng tam tak an neia, a ṭhen an rep a, a ṭhen a téng khang a, a ṭhen an um a, a ṭhen an er-fu a, tunlai angin khawl leh hmanrua neiṭha lo mahse, an vela thil awm te ṭangkai takin an hmangthiam a, eitur vawn ṭhat an thiam êm êm a ni. Hnam hnufual zawka ngaih ten eitur vawn ṭhat dan kawng hrang hrang an hriat te leh an chindan te chu tunah hian UNEP hian a khawn khawm mek a, Mongol Lal ropui Genghis Khan-a leh a sipaiten Asia ram zaupui mai hneh tuma an rammut laia an chaw rinpui ber chu bort an tih mai, bawngsa – rêp dan chikhata rêp a ni a, chung Bort kuttum tia lek chuan bawng pumkhatin chakna a pai ang zat tho a pai niin an sawi. Chu’ng Mongol ho chaw vawn ṭhat dan te leh hnam hrang hrang ten ei tur vawn ṭhat dan an neih chu chawi nun leh tum mêk a ni.

Chakeshang-Naga ho vawksa sawngbawl dan

Hetih lai hian, tunlai, thiamna sang takah hian eitur vawn ṭhatna hmanrua chi hrang hrang a awm chung hian ei loha riral a nasa zual sauh emaw tih tur a ni a, a bik takin ram changkangah a hluar a, eitur vawnṭhat kawngah an inthlahdah avangin ei tur ei siloh tam tak a ri rala, ram hrang hrang te economic dinhmun a tlakhniam mek lai hian chaw/eitur man a pung zel a, kum 40 chhunga chaw/eitur man a san lai ber niin FAO chuan a tarlang. Chuti chung chuan eilohin tam tak a riral reng tho va, sum tam tak an sengthlawn reng tihna a ni.

Mizote dinhmun

Kan Pi-Pute khan buh hi nunna ber, chaw pui ber a nih avangin, paih thiangloah an ngai a, rama an chaw ei bang nawi pawh an paih mai mai ngailo. An phak tawkah eitur vawnṭhat dan kawng pawh an lo hre fu mai; thil chi hrang hrang um nachang an hria a, sa leh thlai chi hrang hrang rep ṭhat nachang an hre bawk. Tin, chaw nawi eitur vawk leh ran dang vulhna chang an lo hre leh zel te kha an ngaihsanawm ngawt mai, ṭhangtharte pawhin kan chhunzawm zel a ngai a ni.

Damparengpui khaw pain a buh thar, In lama an phurh thlen.

Mizoram ang tlangram, in kalpawh zung zung a harsatna hmunah phei hi chuan buh leh bal vawnṭhat dan kawng hi kan zawn nasat a tul takzet a. Post-Harvesting plant te hi chu Policy Matters lam a nia, Sorkar hotu te remhriatnaah dah ta ila, mipui nawlpuiin kan tih theih leh kan tih mêk tam tak a awm a, chu’ng chu midang te hnena kan hlan chhawn ve zel pawh a ṭul a ni. Ram hla taka mi chah kher emaw, ram hla taka thawn chhuah kher emaw kan tum hian, a thawn kualna velah ṭhahnem fe chu a riral ṭhin a, chu ai chuan kan bul hnaia kan lei mai emaw, kan hralha mai emaw hian riral tur a titlem a, Environment vawnhimna kawng awlsam tak a ni.

Tlangkawmna

Hausak leh changkânna umna khawvela cheng te hian kan duham luat kan tuar ṭan mêk a, buh leh bal chingtuin tam tak thar a tum a, a zuar chhawng tuin hlawk lawih tham tur hralh a duh leh a, a leitu ten lak tama lak tlawm an tum lehna khawvelah hian kan tharchhuah sa, kan hralh sen loh leh kan ei senloh ṭhahnem tak a riral mêk a, chung riral ta te leh riral lemlo te pawh tharchhuak a, siamchhuahna kawnga thawhhlawk ber chu kan chenna leilung, sik leh sa, “Environment” hi a ni a, Environment-in a zir loh chuan kan tharchhuah a tlem a, tharchhuaktu tur te kan chaklo a, tharchhuahsa leina tur thawhchhuah a harsa ṭhin bawk. Chutih rual chuan kan tharchhuah sa engmahlova a riral leh si hian keimahniin kan tuar a, Environment a nghawng pawi êm êm bawk si. Chuvang chuan tharchhuah leh eiral inbûk tawk sela, ei sen loh emaw ei mai loh tur emaw vawnṭhat dan kawng kan dap a ngai a, ningnawi ngah loh kan zir thar a ngai tak zet bawk a ni. UNEP Executive Director, Achim Steiner-a thusawi hian ti tawp teh ang “Ram economy te, Environment leh mihring nunphung te leh tunlai khawvela harsatna hrang hrang, ṭamtla te, sik-leh sa danglam zel leh ramngaw chereu zel te leh ram leilung chhe mek te hi a inkungkaih a, chung venna kawng pawimawh tak chu Ei loha riral tih tlem hi a ni.”

[June 5, 2013-a Vanglaini chanchinbu-a tihchhuah tawh, siamrem a ni]

Raw chi tha – Bihchianna

Environment & Forest Department-in an chhianchhiah danin kum 2010 thleng khan Mizoramah hian mau chi hrang 35 a awm a, chung zinga 25 chu tualṭo a ni a, a dang 10 chu lakluh (introduced) a ni (E&F, 2010); heng ramdang maute hi kum 2006 aṭanga 2009 inkara Mautam dolêtna scheme – BAFFACOS (Bamboo Flowering and Famine Combat Scheme) leh National Bamboo Mission (NBM) kaltlang te a lakluh ni berin a lang. Ramdang mau, Mizorama lakluh tam zawk hi a tira a laluttu te beisei leh ngaihtuah ang kha pha tak ang maw?

Kan Chief Minister zahawm takin chawkluh a tum raw chi 2, Mizo te dinchhuahna tur bulpui, India Hmarchhaka helna tihrehna tur a hmanraw tangkai la ni thei te hi i lo bihchiang dawn teh ang:

1. Dendrocalamus brandisii (Munro) Kurz

Raw lian tak, hung nei chi, Tropical Wet Evergreen Forest (Phai-ruahtui dawng tam ngaw)-a awm chi a ni a, India ramah chuan Manipur leh Andaman thliarkarah a tualṭo-a, Myanmar, Thailand tih velah a awm bawk. India ram hmundangah a tualṭo thu sawi a la awm lo. Manipur-ah chuan Jiribam chhehvelah a tualṭo a, Meitei ho chuan ‘Wanan’ tiin an sawi. Kum 1913 chho aṭang khan Coorg District, Karnataka-ah lakluh a ni a, ‘Burma bamboo’ tia hriat a ni, chuta ṭang chuan India ram hmundangah, a bikin Chhim lamah, thehdarh a ni ve ta zel a ni. India chhimlama an duhchhan nia an tarlan chu khung lai rama mau-raw tualṭo [Bambusa bambos (Mizo: rawhling); Dendrocalamus strictus (Mizo: Tursing)] te ang lo taka hling a neih ve loh vang te, a pum/a hung a ngil vang te leh a pum a len zawk vang te a ni ber (Viswanath et. al. 2013). Karnataka leh a chhehvela an hmanna tam ber chu deh hnang atan te, pal banah te leh leilawn siam nan te a ni a (Singh 1986; Viswanathan et al. 2013), Manipur-a a tualṭonaah chuan a tuai an ei a (Viswanathan et al 2013), Manipur khawpui Imphal leh a chhevel bazar-a mau-raw lam kaihhnawih thil chi hrang hrang zawrhnaah erawh ‘Wanan’ aṭanga siam emaw a tuai emaw a awm ve lo thung (Singh et al. 2003).

Dendrocalamus brandisii. Image courtesy: https://www.guaduabamboo.com/species/dendrocalamus-brandisii

India Chhim lam state ṭhenkhata an chin, Institute of Wood Science and Technology (IWST), Bangalore ten an zirchianna aṭanga a ṭhatna leh ṭhat tawklohna an sawi hrang hrang lo thlir ila:

1.1 A ṭhatna te:

(a) Hling a nei lo, a kung a ngil. A hung a bit lo.

(c) Hmun hnawng leh uap (humidity sang)-ah a ṭha duh a, pal-chawi atan te, kawr kam leh dil kama phunah te a ṭha.

(b) A pum a len avang leh a chang a khat avangin paih tur a tlem a, agarbatti kuang atana hman a remchang.

(d) Tuai a chhuah hnem; a tuai hi a eitlak bawk. Deh hnang atan leh hriamhrei fawng/ha atan a ṭha bawk. Maimaw pangnang khawina thlangra atan te, In chhung sekrek thil hrang hrang atan te, thing leh thlai kung do na atan te a ṭha.

(e) A tâmin chi a chhuah te hi awlsam takin a ṭiak thei; a chi a tlak hlima kui/chin vat a nih loh chuan a thi (inviable) hma hle thung; a zung kar (rhizome) pawh tihpunna remchang tak a ni.

(f) A hnah leh a ṭang tla a tam avangin leiṭha (vermicopost) siamnan a hman theih.

1.2 A ṭhat tawklohna te

(a) Uluk taka enkawl a, a zar hlawi zung zung loh chuan zar hnawksak tak a chhuah hnem a, a len tak tak hnuah phei chuan enkawl harsa tak a ni.

(b) Chinpun atana a zung kar a harsain, a hautak.

(c) A pum a len avangin sah hnuah lakchhuah a hautak.

(d) A pum a len avangin phurhkual a hautak a, a ṭiak leh a bulkar ken kual zung zung a harsa.

(e) Tui a paihnem avangin, uluk taka thah a sawngbawl loh chuan pal leh eng ilo a hmanin a tlo lo, kum a daih meuh lo.

1.3      Bawmtu leh natna

D. brandisii hi India ram hmun tam zawkah mikhual a nih miau avangin India rama mau-raw dang aiin bawmtu leh zar buaitu a ngah emawni tih tur a ni. Chung zinga langsar zualte chu Aphids, leafminer leh termites te a ni.

Aphids – Mau hnah leh a ṭanga tuihnang (sap) dawttu a ni a, a tuai chhuah hlim aṭanga zar a neih thlengin an bawm tlang pui ṭhin, hei hian a kung a ti chaklo-a, a ti hrisello a, a  tlo loh phah thei.

Leafminers – Keptuam leh ram tho lam chi ho engemaw zatin D. brandisii hnah hi tuinan an hmang ṭhin a, heng rannung tui te hian mau hnah hi chawah an ring a, an ei filh rel rul ṭhin.

Termites – A pum sah hlim, thah nghal (treatment pêk) siloh hi tlumpi (termites) in an bawm duh hle. Tlumpi hian a thahrui a chhah sak a, ruah tui leh hnawng a ngam loh phah sawt a, a tlo loh phah ṭhin. Tlumpi leh eichhetu laka venhimna kawng awlsam ber chu sah hlim a thah (treatment pêk) a ni.

Leaf blight leh Alternaria leaf spot an tih mai hi Fungi chi lam zinga mi Fusarium spp leh Alternaria spp ten an thlen a ni a. Heng natna hrang hrang te hian mau ṭhan lenna leh a tisa chhungril insiamrema, inthuamchak tur a ti ṭhuanawp a, a zik a tluak loh phah thei a, a tlo loh phah ṭhin.

Mau-raw dang ang bawkin a tam ve ṭhin a, kum 45 – 50 inkardanah, tam dan chi hnih sporadic (tahtawla tam) in emaw leh gregarious (tampui)-in emaw a tam ṭhin. Kum 1961 – 1962 khan Karnataka-ah a tam a, kum 1987 – 1988 khan Manipur-ah a tam bawk. Hemi hnu hian a tam leh thu sawi a awm tawh rih lo.

2.         Dendrocalamus latiflorus Munro

Raw chi ṭha nia an sawi dang leh chu Taiwan giant bamboo an tih mai, Taiwan hoin ‘Ma’ an tih Dendrocalamus latiflorus Munro hi a ni a. Myanmar leh China chhimlam leh Taiwan-ah te tualṭo a ngaih a ni a (Dransfield and Widjada, 1995), Asia chhim-chhak lam ram ṭhenkhatah chin pun a ni bawk (Rhind, 1945)

Dendrocalamus latiflorus hung. Mokokchung District, Nagaland

D. latiforus hi hung chhah tak nei chi a ni a, raw sang tak 45 ft aṭanga 82 ft thlenga sang thei a ni a, mau-raw lam chiah chuan a sang thei bera ngaih a ni. A tlang tehkualin 3 inches – 8 inches-a lian a ni tlangpui a, a chang leh chang inkar hi 8 inches – 27 inches-a sei a ni thei bawk. A tualṭona hmunah te hian phaikuam aṭanga Zongaw-ah a ṭo tlangpuia, ruahtui tamna hmunah a ṭhangduang bik bawk. Chutih rual chuan lei bán leh dûpah te, leiṭhil – al bawk si (alkaline) emaw lei thur (acidic)-ah te emaw chuan a ṭhan a ṭhalo a, tuai ei tur phei chuan chin loh a ṭha zawk.

Dendrocalamus latiflorus tuai, Mokokchung District, Nagaland a mi. D. latiflorus leh D. giganteus te hi raw chi inhnaih tak leh thliar hran har tak a ni a, a par (tam) aṭanga thliar hran a awl ber niin an sawi

He rua hi Manipur leh Nagaland-ah pawh chin a ni a, Manipur-ah chuan Kuki hoin Myanmar aṭanga an lakluh nia ngaih a ni (Naithani, 2006).  India ramah chuan Nagaland hi D. latiflorus tam berna hmun a ni (Naithani, 2006); kum 2004 – 2005 khan Nagaland hmun hrang hrangah a tam a, kum 2008 khan a tahtawlin Manipur-ah a tam ve leh bawk. Raw dang ang thoin kum 45 – 50 inkara tam chi a ni a, a tahtawlin emaw, a pumpuhlumin emaw a tam ṭhin (Naithani, 2006). Taiwan lamah chuan a tam thu hriat tur a awm meuh lo a, Phillipines, Indonesia leh China-ah te erawh a tahtawlin, a hun pangngaiah a tam ṭhin (Dransfield and Widjaja, 1995). A zung kar leh a chi kuiṭiah hmanga  chin pun a ni ber a, Taiwan-ah chuan kum 1995 khan hlawhtling takin tissue culture hmangin a chi siam chhuah a ni tawh bawk (Dransfield and Widjada, 1995).

Ao-Naga hoin Warok (D. latiflorus) pum an hmandan chi khat. Image courtesy: Dr. Wapung Walling

Ralleng (Naga) ho hi Mizo te ang bawk a mau-raw hmang nasa an ni a, In sak nan te, hriamhrei ha/fawng atan te, kawng chi hrang hrangin an hmang a. He rua, D. latiflorus hi Chakesang-Naga ho chuan ‘Kupho’ an ti a, thil kumhlun lo chi, râp In leh chhawl buk sak nan te, Inchhung sekrek thil siam nan te an hmang ber a, mau-raw dang aia a duap avangin a tlo lo a, rinrawlah an neih lo. AngamiNaga ho chuan ‘Vumi’ tiin an sawi a, In châk atan an hmang ber a, slab/beam do nan te an hmang ṭhin. Ao-Naga ho ve thung chuan ‘Warok’ tiin an sawi a, chakkhai leklamah, hmanraw chhehchhawl ber atan an hmang a, thil kumhlun tur chiah an hmang ngai meuh lo a, hun reilo te chhunga hman tur, thehthang leh mai theih atan an hmang deuh ber, thingtlang khaw ṭhenkhatah chuan tui chawi nan an la hmang bawk. Kum 2015-a Chozüba, Phek District-a ka kal ṭum pawhin he rua hi mo lawmna ruai ṭhehnaah kutsilna tur tuidawn atan an hmang.

National Bamboo Policy (Revised) leh kan beisei raw chi hnih

India ramin mau tharchhuah leh a kaihhnawih lama hma kan sawn theihna tura hmalakna lianpui mai kan neih chu National Bamboo Mission a ni a, kum 2006 – 2007 khan a thawhkhatna duan chhuah a hman nghal a ni a, he Mission kaltlang hian Mizoramah pawh Mau plantation engemawzat siam a ni nghe nghe a, a chhawr ber State te zinga mi pawh kan ni awm e. Kum 2018 khan NBM hnathawh dan leh hmasawn dan te ennawn a ni a, kalphung thar an duang a, Operational guidelines of National Bamboo Mission (Revised June, 2019) siam chhuah a ni ta a ni.

Operational guidelines of National Bamboo Mission (Revised June, 2019)

Chu guidelines-ah chuan a ram leilung leh sik leh sa a zirin mau chin pun tur thlan tur a nih thu te leh a ram mi ten an mamawh leh hman ṭangkai chi ngaihpawimawh a nih tur thu te tarlan a ni a (section 10.1); rawmngaw nilo, ram bua leh thing ṭo lohna hmunah te, luikamah te heng mau te hi chin tur a ni. India rama mau tamna hmuna mi te leh mau hman uarna hmuna mi te hman dan hrang hrang te, khawvelin mau a hman dan te bakah, sik leh sa leh ram leilung te thlir chungin he guidelines-ah hian mau chin tur bik chi kua a tarlan a ni a (section 10.2), chung zinga chi 5 – Rawṭhing (Bambusa tulda), Ankuang (B. nutans), Phulrua (Dendrocalamus hamiltonii), Phungkirua (Thyrsostachys oliverii) leh Mautak (Melocanna baccifera) te chu Mizoram kan neih sa te vek an ni a. Mizoram kan neihsa loh te hi India Hmarchhaka kan state ṭhenawm hnaia tualṭo te vek a ni a, kan ram hruaitu te duhthusam raw chi hnih – D. brandisii leh D. latiflorus te hi chu an tel ve lo!

Hung nei nge neilo?

Hman deuh khan China mau ṭha chi Moso kha lakluh tumin an beichiam tawh a, an duh chhan chu  “a pum a lian a, hung a neilo bawk a, sah a awl” tih kha a ni a. Tun ṭuma raw chi hnih te hi “a pum a len bakah hung nei chi…” a nih vanga thlan a ni leh thung lawi a. Khawvelah hian rua leh mau te hi an ṭo dan a zirin chi hnihin an ṭhen phawk a, chi khat chu hung nei chi, Science ṭawngkama ‘Sympodial’ an tih mai chi hi a ni a, ‘tufted’ tih te ‘caepitose’ tih te pawhin an sawi bawk. Chi dang leh chu hung neilo chi a ni a, ‘monopodial’ tiin Science ṭawngkam chuan an sawi a, ‘running bamboo’ tiin an sawi ṭhin bawk. Running bamboo an tih chhan chu a zungpui (rhizome) hi a ṭhan chak vang leh a insemdarh chak vang a ni; rawtuai/mautuai te hi he rhizome aṭanga lo chawrchhuak ṭhin hi a ni. Zirmite chuan a hung nei chi aiin a hung neilo chi hi inthlahpung chak zawkin an sawi a, tin, a hung nei hi chu a bawrkhawm luk ṭhin avangin a zung ṭhang zel tur leh tuaichhuah zel turin amah leh amah a indip (congest) hma bik. Tun ṭuma kan hruaitu te raw duh chi hnih te hi hung nei chi, tuai chhuah chak zawk tur a sawi a ni a; hung neilo chi, mautak ang chi ho hi inthlahpung chaklo zawk anga sawi a ni bawk. Zir mite sawi dan nen chuan a inletling hlauh thung mai.

A ṭiak

Kan ram hruaitu lam ten a chi siamchhuaktu pakhat chauh awm angin an sawi a, Assembly House-ah hial pawh a siamtupa monu damlohna avanga a chi la dawng lo anga sawi a ni. Tunge a nih ka hre hauhlo a, Growmore Biotech Ltd neitupa, Dr Barathi kha a nih ka ring thla ngawt a. Growmore Biotech hian an website (www.growmorebiotech.com)-a an tarlan danin an buaipui ber chu Beema bamboo an tih mai, Bambusa balcooa aṭanga raw chi thar deuh, tissue culture hmanga an siamchhuah chu a ni.

Tissue culture hmanga D. brandisii ṭiak an siamchhuah chu Kerala Forest Research Insitute (KFRI), Peechi-ah te, Institute of Wood Science and Technology (IWST), Bangalore-ah te leh hmun hrang hrangah lei tur an neih thu Kerala State Bamboo Mission chuan an tarlang a (http://www.keralabamboomission.org). KFRI leh IWST te hi zirlai kan nih lain a hmunah ngei kan lo zu tlawhin kan thlenchilh tawh a, an hnathawh ropui zia a takin kan hmu tawh. KFRI phei hi chuan mau leh tairaw zirchianna lam bik tihchhuahna changtlung tak, ‘Journal of bamboo and rattan’ (International peer reviewed Journal) an nei nghe nghe. Tin, kan sawi tawh angin D. latiflorus hi chu kum 1995 khan Taiwan ramah tissue culture hmangin a chi siamchhuah a ni tawh.

Eng atan ber nge kan hman dawn?

Heng raw chi hnih hi lo neiin, kan ramah hian lo ṭhangduang ta pawh ni  ta tehreng sela engtia hman nge kan tum? tih hi zawhna lian tak, kan Sorkar Flagship programme sawifiahnaa la sawi telloh a ni. Sahsa lakkhawma, phurchhuah dan tur erawh ngaihtuah tel a ni a, a hralh dan tur emaw, a sawngbawl dan tur emaw chu sawichhuah a la ni lo. A hmanna tur hriatsa thlai leh thildang tam tak kan chawk luh tawh te pawh kan hlawhtlinpui hleihtheih loh laia hmanna tur pawh kan la hriat chiah loh han bawhzui chu a huphurhawm angreng viau mai, beidawn tizualtu a ni leh ang tih a hlauhawm mang e. Zir miten ram hrang hranga an hmanna an sawiah hian heng raw chi hnih te hi “a tuai a tui thu leh a tuai ei atana an chin pun” a nih thu an tarlang tlangpui a; “a rua hi a duap avangin thah loh chuan a tlo lo a, rinrawla neih chi a nih loh thu” an sawi zel bawk a, zir ve lem lo, Zopa thil chika lo chik ve, Ralleng pa ho pawhin chutiang tho chuan an sawi bawk. A hmanna dang an sawi leh chu paper siamna a ni; Mizorama kan ngah êm êm, mautak phei hi paper ṭha chi siamnan an duh deuh bik.

Malsuri (Lui hausa)-ah Bangladesh khawpui lama hralh tur mau an tawlh. Thlalak dinglam hi Bangladesh ram chin a ni a, heng mau (Rawthla a ni ber) te hi Bangladesh ramchhunga mi an sah niin an insawi. Hetilai bawrah hian Mizoram leh Bangldesh inrina hi chilchhak phak lek a ni.

Mizoramah rua leh mau heti zat kan neih te hmusit a, ram dang mau, a ṭhat zawkna awm chuang silo ngaisang a, lakluh phet tum mai hi engngemaw a awmzia ni dawn le? Kan rama mau awmsa hmanga siamchhuah theih tur, ramdanga thawnchhuah tlak siamchhuak thei tur zawnga hmalak hi a fuh zawk dawn lo’m ni? Rua a ni emaw mau a ni emaw, eng chi pawhin kumkhat chhungin a nu a tiat tih erawh thudik a ni, kumkhat chhungin a puitlin huna a nih tur ang tiat leh chen a ni nghal ṭhin.

Mizorama Mau-raw chungchang article dang chhiar duh tan www.bambusapiens.com/mau-mawlsawmna/ Vanglaini chanchinbua tihchhuah tawh hi chhiar belh theih a ni bawk ang.

[Zirchianna hi BIOCONE bultuma neih a ni a, VANGLAINI (Mizo Daily)-a Jul. 23, 2019-a tihchhuah a ni]

Thulakna te:

Anonymous (2019). Operational guidelines of National Bamboo Mission (Revised June, 2019). Ministry of Agriculture and Farmers Welfare, Government of India, New Delhi.

Dransfield, S. and E.A. Widjaja (1995). Plant Resources of South-East Asia No. 7. Backhuys, Leiden.

Environment & Forest (2010). Bamboos of Mizoram. Environment and Forest Department. Government of Mizoram, Aizawl. Pp. 1 – 206

Naithani, H.B. (2006). Occurrence and flowering of a Bamboo Dendrocalamus latiflorus Munro, in Nagaland, India. Indian Forester 132(3):358 – 364.

Rhid, D. (1945). The Grasses of Burma. Baptist Mission Press, Calcutta. pp. 1-99.

Viswanath, S., Chethan, K., Srivastava, Joshi, G., Sowmya, C. and Joshi, S.C. (2013). Dendrocalamus brandisii (Munro) Kurz. An ideal bamboo species for domestication in humid tropics. IWST Technical Bulletin No. 12. A Publication of Institute of Wood Science and Technology, Bangalore. Pp 1- 32.

Climate Change leh I-Day Parade

Kum 2016 Independence Day parade-ah khan zirlai tam tak an tluk thu social network lamah a darh nasa hle mai a. A chhan niawma puh theih a tam viau mai. An tluk nasat chhana an puh tak ber chu thusawitu ten thu an sawi rei vang leh ni sat lutuk vang a ni. Aizawla tlu zat an sawilo a, mahse I-Day parade tura inbuatsaih mêk zirlai pakhatin a nunna a chan phah hlauh avangin titi a ti tam hle a nih kha. Aizawl bikah hian astro-turf chungah an parade avangin astro turf ur let rimna lutuk leh sa bik lutuk avang a ni mai angem tih ngaihtuahna a awm a. Astro-turf phahna tho Champhai lamah zirlai 20 leh sipai 1 an tlu a, Lunglei lamah mi 30 bawr an tlu bawk nia sawi a ni. Chutih rual chuan astro-turf phah ve lohna Serchhip-ah zirlai 36 zet an tluk thu an sawi avangin astro-turf ur let vang ringawt hi chu a nih ber loh hmel; a chhan pakhatah erawh a ngaih theih ang.

Kum 2016-a I-Day parade-na hmun hrang hranga tlu zat leh lamtual dinhmun

A chhan diktak sawi fak tur chuan a zir a zirchian a ngaiin a rinawm. Thil chiang angreng tak erawh Climate Change – Global Warming hi a takin kan tuar tan tih hi a ni. Khuarel kalphung piahlama chaka sik leh sa a danglam avangin harsatna chi hrang hrang khawvel ram hrang hrangah a thleng chho mêk a. Sik leh sa danglam zir miten an ngaihpawimawh êm êm – Climate change adaptation leh kan thil tawn mêk hi a inkungkaih tlat a, sik leh sa danglam zel tuar thei tura kan rilru leh taksa kan tih paukhauh a ngai nasa dawn hle a ni.

Adaptation chu eng nge?

Kan chenna boruak a zirin leia thil nung tinreng te hi insiamrem thei tura duan kan ni a, zawi zawiin a lo inher rem ve thin. Tin, thilnung tinreng te hian kan chênna boruakah hian nghawng thui tak kan nei bawka, kan khawsak dan phungin a tidanglam let thei bawk. Pathian remruat dan phung pangngai anga a kal chuan, khuarel sik leh sa dang lam hi chu a muanga, thil nung tinreng te pawh chumi mil chuan zawi zawiin an insiamrem ve thin a; insiamrem a, ngaia neih theih dan lai taka chu adaptation an tih chu a ni. Thilnung thenkhat hetianga insiamrem zung zung thei hi an awm laiin thenkhat chu insiamrem harsat tak an awm ve bawk. Thilnung zingah chukchu hian insiamrem theihna (adaptability) a nei tha lawr lak a, chutih rual chuan dinosaur ho chuan insiamrem an harsata, kum maktaduai engemaw zat kal taah khan an lo mang daih tawh rêng a ni. “A ruh no no chhuakah” tih hi kan chenna lei kalphung a ni.

Pathianin thil a siam dan phung hi a mak tak zet a ni. A then chu khabe ruh chak tak a pe a, a then chu rim hriatna tha tak, a then chu ral hla taka mi pawh hmu chat chat thei khawpa mit tha a pe thung. A then chu chak tlaka tlan thei turin a thuama, a then chu muang êm êm an ni thung. |henkhatin hmul chhah tak an nei a, thenkhat erawh chuan khaw lum tuar tur reng a duan tih hriat reng a hmul pan an nei thung. An chenna boruak leh khawchin danglam dan anga zawi zawi a insiamremin, an ei duh zawng pawh an thlak thleng ve fo thin a, tichhe theitu laka an lo invenna tur chi hrang hrang pawh an nei ve bawk. Chung an theihna hrang hrang te pawh chu an hun tawn a zirin a lo thang ve zelin zawi zawiin a lo danglam ve thin a, a insiamrem ve reng thin. Chutianga insiamrem theihna nei tha te chu an dingchang thin a ni.

Climate change adaptation

Khuarel sik leh sa inlumleh dan hi a muang a, zawi zawia danglam hrêt hrêt a nih avangin thilnung tawh phawt chu an insiamrem thei mai zel thin. Tunlaia khawvelin a hmachawn mêk sik leh sa danglam erawh hi chu mihring te khawsak phung pawlawh tak avanga lo thleng a ni ber a. Chin lem neiloa khawvel boruak ti lum thei boruak chhia leh thil chi hrang hrang kan tihchhuah nasat avang te, duham chintawk neilova, hmasawnna tih changchawia ngaw tha kan thiah ruih ruih avang te, hlawk kan duh luat avanga lei tha siam chawp leh thlai hrik thahna hlo kan hman nasat avang tein kan khawvel boruak a lo chingpen zo ta a. Chumiin a nghawng lian tak chu khawvel lum telh telh hi a ni a. Khawchin a mumalloa, hmun thenkhatah khua a lum êm êm laiin hmun thenkhatah a vawt êm êm a. |henkhatin khawkheng an tawrh laiin thenkhat erawh tuilian avangin an buai bawk.

Heng zawng zawng hi Climate change “sik leh sa danglam” vang a ni a. Thilnung hrang hrang te tana insiamrem hman mang loh khawpa chaka sik leh sa a danglam chuan nungcha leh thil nung te tan dam khawchhuah ngaihna a awm dawn lo a ni. Lo insiamrem thei te pawh, a bikin thlai (producers) te pawh an insiamremna lamah an pianphung danglam hret hret a awm thin. Chaw a ringtu rannung te tan harsatna nasa tak a thlen thei tho tho a ni (Ziska et al 2016).

I-Day Parade leh adaptation

Pathian thilsiam zingah mihring te hi tharum zawng te, rim leh ri hriatna lamah te chuan kan der dêp ber awm e. Chung zawng zawng aiah chuan thluak tha bik min pe a, tung chhoa kal theiin min siam bawk. Pathianin mihring te min siam chung chuan zia a lang chiang hle a ni. Thlarau min pe bik leh zel te hian thih hnu piah lam thlenga kan tana a ruahmanna ropui zia a tilang chiang zual. Mihring te hian thluak tha leh chak tak kan neih avangin kan vel a thil thlengin min nghawng dan a zira insiam rem dan kawng kan dap chhuak thiam bik a, sik leh sa lo inthlak dang lam thut pawh hi fing takin a tawrh dan tur kan ngaihtuah chhuak leh mêk chu a nih hi.

Kum 2016 I-Day-ah khan kum dang ang bawkin silai keng leh kenglo an parade-a, hmun hrang hrangah hnam puanzar chibai an buk a nih kha. |um dang ang bawkin sikul naupang te pawh parade-ah hian an tel a, nasa takin an inbuatsaiha, Aizawlah chuan chawlhkar khat zet rim takin sipai lammual-ah an zir a, district dangah pawh an hel nuai ngawt bik lo ang. Heti taka inbuatsaih nasa chung sia a sa seh a hlen chhuak ve theilova tluk kha a tuartu tan tak pawh a run thlak khawpin a rinawm.

Sik leh sa lo danglam zelah ni a sat dan a na telh telh a, boruak a lum tual tual bawk. Siamtu duan dan (natural cycle) ai a rang a sik leh sa inthlak tuar zo turin an taksa a la insiam rem fel hman lo ni berin a lang. Nisa tuar thang chuan an taksa a chak that phawt chuan an tuar sual mang lo; an tawrh than miau avangin an taksain ngaiah a neih a, an insiamrem thei a ni. Zirlai te erawh zingah nisat hmain sikul an kai a, chhunah class room-ah emaw an tawm char char a, chawhnu-ah an banga, sikul ban hnuah pawna han inkhel ta lawp lawp emaw, in um kawi zak zak emaw an tam ta lo hle. Inchhung daiah inawmlemna hrang hrang khalin hun an hmang tam ta hle a, nisa chu ngaia neih ngaihna awm lo khawpin an inkhung no a, an taksa a fit tawk lo a, an tuar thang tawk lo ni berin a lang.

Parade laia luhai tur ven dan hrang hrang te chu a buaipuitu, kan sipai hotu lam ten an hrilh ngei ang a. Kezungpui tihchêtin luhai tur a ven dan phei chu an bel hlein a rinawm. Kan khawsak dan phungah nisa do lo zawnga kan inher rem nasat tak avangin nisa an han tuar thut kha an taksain a hrethiam lo a, a tlu ta mai niin a lang. |awngkam dangin adaptability nei tha tur zawnga kan khawsak loh avangin Climate change kan tuar chho tan ni berin a lang.

A lehpekah chuan…

Nisen sa hnuaia hnathawk thin te pawhin tawrh fuh loh chang an nei thin. Zu leh ruih theihthil dang (kal tichhe thei) a inhnamhnawih ni lem lo, nisa hnuai inhlawhfa thin te zingah a hluar tak em avangin Indian Council of Medical Research hnuaiah Dr. Venkatesh Jha leh a thuihhruai ten an zirchiang mêk a; khawvel lum zel vanga heng natna te hi lo hluar ta niin an ngai a ni.

Phai khawluma hnathawk thang te chuan zing daiah hna an tan a, ni a lo tlangsan deuhah an chawl a, chawhnu ni dul chinah an bung leh mai thin. Vai ram lama zingkara sikul an kai tan thin te pawh hi nisa lutuk pumpelhna a ni pakhatin a lang. Chutiang zel chuan mihring te hi chuan kan hun tawn a zira insiamrem dan kan ngaihtuah chhuak zung zung thei thin. Independence day parade a ni emaw, Republic Day parade a ni emaw, heti taka harsatna tawk an tam lohna tur hian parade contingent te adaptability ti tha thei tura hma lak emaw, harsatna a thlen lohna tura thusawi tawi deuh zawng emawin kan hotu te an insiamrem ve a tul dawn niin a lang. Tin, lo tlu lo pawh nise nisen sa hnuaia rei tak inpho hian dehydration nasa avangin kal lamah nghawng thalo a nei thei niin mithiam ten an la ngai zui bawk si!

[Sabereka Khuangkaih (Mizo Monthly literary Journal) January 2017-ah tihchhuah a ni]