Bamboo Now

Vawiin, September 18 hi World Bamboo Day a ni a, kumdang ang chu nise khawvel ram hrang hrangah, he ni denchhen hian, Mau-rua awmna leh awmlohnaah pawh eng eng emaw an huaihawt leh ngei ang.
Mizorama Bamboo Day liantham taka kan hman hnuhnun ber kha 2018 kha a ni a, khami denchhen khan a lawmna chi hrang hrang – technical session te, mau-rua hmanga thil siamchhuak ten an kutchhuak hmangin exhibition an nei a…fashion show emawni kha a lar ta ber lawi a, chanchinthar lamah pawh hmun a chang tam ta ber zawk awm e.

Mautak hmunah – Sawmkima

Kumina World Bamboo Day thupui chu ‘Bamboo now‘ tih a ni a, Mau-rua hmanga ei leh bara intodelh te, khawvel boruak chhe zel siam ṭhat te hi an thu ken laipui ber a ni. A bik takin ram rethei (developing countries) leh khawpui pawna awm (rural communities) te tan phei chuan intodelhna hnar, eizawnna tling a nih theih dan te, khawvel boruak chhe mêk tiziaawm tura mau leh raw ṭangkaina lam te hi mithiamte rilru sen nasatna a ni ta.

Mizopa dap chik

Mizoram hian mau lam chi kan ngah hle mai a, kan mau neih tam zawk erawh a nawlpui chuan kan hmang ṭangkai chiam lo a, mautak, rawnal, rawṭhing leh phulrua te hi kan hmang uarin kan hmang nasa hle a; Mizorama mau leh raw lam chia a tam ber pawh an ni bawk. Kut themthiam deuh te chuan rawngal te, sairil te pawh ṭangkai takin an hmang thung lawi a.

Lemziak mual mawng lama rawnal hung

Mau hmanna hi a tam a, kan hman duh dan a zirin mau chi hrang hman tlak lehzual deuh bik te pawh a awm awm e. China ho chuan an mau chhuanvawr, Moso hmanna tur hrang hrang an duang a, chumi mil chuan Moso sawngbawlna tur khawl an siam mai bawk a. Keini erawhin hachhek leh chempui piahlam chu kan la siamchhuak hleitheilo a, themthiam leh remhre zual ṭhenkhat ten Bamboo vinegar ur chhuahna khawl te, mau-meihawl rawhna te, mau phelsinna te an duangchhuak ve mêk bawk a.

Mau-meihawl, Mizopa siam

Mau hman ṭangkaina hria tam zawk chuan khawvel ramdanga mau an hman ṭangkai dan a bikin, furniture siamnana hman an sawi mawi a, chuvang chuan Mizorama mau kan neihsa te hi laktlakloh niin an hria a. Mi ṭhenkhat thung chuan Bamboo composite board (Mau – thingzai leh board/matply) siam te an sawi mawi a, matply industry kan nei reng a, Mizorama mau leh raw tualṭo hmangin Bamboo matply an siamchhuak reng tawh zawk tih an hre lo ni maw, ramdang mau hmang chauha siam theih niawm thawthanga sawiin Mizorama mau leh rua te hi tihtlakloh chhuahin an chhuah ve bawk a.

Mizote hian chemfawng atan raw zung/bul (rhizome) kan hmang nasa hle

Mizorama mau tualṭo chi hrang 20 chuang kan neihte zingah mautak hi a tam lawt laka, he mautak hi lehkhapuan ṭha chi siamna atana hmanraw ṭha bik a nih zia kan sawi tel hram teh ang. Lehkhapuan siamchhuahna tura chakkhai ṭha ber te zinga mi kan ngah teh lul nen a lam kan la hawi hleitheilo a. Hetilam sawi thawm a rik apiangin a hre ril deuh ten Panchgram-a paper mill (Cachar Paper mill) an tlakchhiat thu an lo sawi ve var zel bawk a. Anni an tlakchhiat avanga keini kan lo tim ve ringawt lai hi hriatthiam a har viau. Eirukna a nasat vanga tlachhia niten an sawi…eiru ve nghal turah an Mizo puite min ngai a nih loh vek pawhin eiruk ve an tum a nianga tih ngaihtuah mai a awl viau.

Bamboo Activated Charcoal powder Mizopa siam

Mizorama mau te ṭangkai lehzuala kan hman a, ei leh bara intodelh theihnana hmang tur chuan tun aia nasa zawka kan zirchian a ṭul. A vawnṭhat dan ṭha zawk leh man man zawk te, a tuai khawrh dan mumal leh sawngbawl dan ṭha zawk te, a tisa chhung ril awm dan leh nihphung te chena zirchian a ngai awm e. Heng hriatna hmang te hian eng atan nge hmang ila ṭha ber ang a, eng atana hmanin nge ramin a hlawkpui ber ang? tih te pawh a chhut chhuah theih awm e.

Ei leh bara Mizoram kan intodelh theihna tura kan vawkpa sut nghak, Pathianin kan rama a dah sa kan mau leh rua te hi kan ser ve a hun ta e. Bamboo Now!

Mau leh raw kaihhnawih article dang chiar duh tan:
http://bambusapiens.com/raw-chi-tha-bihchianna/
http://bambusapiens.com/mau-mawlsawmna/

Zosaphluia Sulhnu

“An Lalin mihring thluak a duh hle mai a, an mi thah apiang chu a lu an la zel…” tih thu ṭihbaiawm tak chu Mizo te chanchin a hriatchhun a ni a, chung mite chenna – Mizoram awmna lai a hre bawk.

Mahni damkhawchhuahna tur ngaihtuah a, mahni invenhim nana midang te do a, ram leh hnam himna tura rammu ṭhin te chanchin thang ri ṭihbaiawm tak chu hlauh a hnehin, an hnena Chanchin Ṭha hril ṭulzia hriatnawn tirtu a ni ta zawk a; remna palai, Krista Chanchin Ṭha hmang chauha chhanchhuah theih an ni tih a hriatreng avangin.

Liverpool lawngchawlh hmun aṭangin Zoram panin meilawngin a kal a. Chawlh kar li zet hnuah Calcutta lawng chawlhhmun a thleng a. Silchar thleng rela a kal leh hnuin Tlawngdungah lawngleng 3 hmangin a rawn chho a, August 31, 1897-ah Aizawl a lo thleng ta a ni.

Mizorama rawngbawlna ṭulzia an sawi ruala Mizo te zinga thawk tura an duhthusam, “…Mi nghet leh huaisen, mi remhria, mi te nena thawhho thiam mi” tih chu amahah hian a kim vek ni berin a lang.

Zofate nêkbuaitu thil chi hrang hrang thleng mêk karah, Sap thuhnuaia Zofate an kun chhoh ṭantirh lai, Sapho hawtu an tam êm êm lai a ni a. Ram inrelbawl dan phung a inthlak chhoh lai, Lalte thu leh Kumpinu Sawrkar thu a inkawlkalh fo hunlai, tuilairapa mipui te an dinfo laiin DE Jones-a hian rawngbawl hna a ṭan a. A hautak dan tur leh a harsat dan tur hi ngaihtuah thiam phak piah lam a ni.

Ṭhahnemngai takin, dawhthei takin, rawng a bawl a, thlarau thianghlimin rem hriatna a pe a, midangte thawhpui thiamna pein, finnain a thuam a, Chanchin Ṭha mei chu mitlovin a chhi nung chho ta a ni. Ringthar a siam a, Kohhran a phun a, Lalpa tan ram lain milula hnam chu mihring mantuah a siam chho ta a ni.

Zirna In a din a, lehkha chhutna a bun a, Bible a letling a, Kohhranhote Inkhawmpui a buatsaih a, Wales ram lama vehburkhawn ai chuan mahni kutkawih ngei a dinga, intodelh thei turin Kohhran a enkawl a, a hunlaia ringtu te leh ringlo mite pawhin an ui êm êm, Lal tena an zah leh an ngaihsan a ni.

Capel Mynydd Seion, Abergele kianga Pu Zosaphluia te nupa thlan. He thlanmualah hian Missionary tam tak an phum avangin “Missionary Thlanmual” tiin an sawi mai thin. Pu Awna (Rev OW Owen) te nupa pawh he thlanmualah tho hian phum an ni (April 15, 2019).

Mizoram a chhuahsan hnuah Liverpool-a Capel Bethel-ah a lawi a, chuta ṭangin Wales hmarlam, Prestatyn-ah an insawnin, Capel Rehoboth-ah a lawi ṭhin a, Prestatyn-a a In hmingah hian “Lushai” tih a vuah nghe nghe bawk. A thih hnuin a ruang chu Abergele Biak In sira thlanmualah “Missionary thlanmual” tia an koh takah zalh a ni ta a ni.

Pu Zosaphluia te nupa thlanah (April 15, 2019)

Pu Zosaphluia kha thusawi thiam a ni lo a, Kohhran inenkawlna leh inrelbawlna chungchanga mi remhria leh fing, dawhthei tak a ni thung. Mizo te zinga Kohhran lungphum phum a, Chanchin Ṭha meichher chhi engtu hi an rama a kir leh hnuah a thusawi thiam loh avangin a chipui te ngaihhlut a hlawh lo a, Mizote thim ata enga hruaitu, Krista sipai huaisen a nihna chuan Kohhran mi nawlpui hriat a hlawh lo.

April 16, 2019: Zosaphluia Chenna kawtah (Team 1)
April 16, 2019: Zosaphluia Chenna kawtah (Team 2)

Lalpa ram tana a beihna leh ṭhahnemngaihna te chu a chipui ten ngaihlu thiam tawklo mahsela rawng a bawlsak ṭhin Lalpa tan chuan hlu tak a ni a; Lalpa rawng a bawl ṭhinna hnam, Mizote tan phei chuan a hlu lehzual bawk. A chanchin hre fuh a, ngaisang êm êmtu ṭhenkhat te erawh Pathian tana hrâng turin a cho chhuak thung; Rev. JM Lloyd kha chu’ng zinga pakhat chu a ni.

Bryn Melyn khuaa Zosaphluia seilenna In (April 16, 2019).

Zosaphluia Mizorama a lo chhuah kum 100-na denchhenin Wales Kohhran ṭhalai ten a naupan laia Bryn Melyn-a a chenna ṭhin Inah a neitute remtihnain chhinchhiahna “lungphum” an phum a, chu lungphumah chuan heti hian an ziak a:
Rev. DE Jones (1870 – 1947), Mizoram, India-a Chanchin Ṭha meichher chhitu (1897 – 1927) Chenna

Pu Zosaphluia Chenna ṭhin banga chhinchhiahna chu (April 16, 2019)

Wales rama kan cham chhung khan Zosaphluia sulhnu hmuh tur a tam lem lo, a lawina ṭhin Kohhran pahniha kan inkhawm te, a seilenna In leh a lei taksa an zalhna thlan kan tlawh bak chu. A sulhnu tak tak zawk erawh chu Mizoram hi a ni a, August 31, 1897 aṭanga a hnathawh hlawhtlin zia tarlanna chu Mizo Kohhran te hi kan ni a, Mizoram a sulhnu ropui tak chu a ni.

WHY EXOTIC?

“Mizoṭawng chanchinbua Mizoṭawnga thuziak ve si ṭawng danga thupui dah kher, Mizoṭawng a hman theih lo em ni…?” tih thinlung I pu maithei. Ni, Mizorama thing leh thlai, mau leh rua te hi khawvel huap pawha zahpuiawmloh an ni chunga ramdang thing leh thlai, mau leh rua ten ngaihsan leh ngaihhlut an hlawh zel a, thlan an nih zawk zel dan hi han ngaihtuah ve mah teh? He Article thupui-a sapṭawng hi i ngaimawh chuan Mizoram dinchhuahna tur nia an sawi, ramdang thilte hi i ngaimawh ve tho dawn lo’m ni?

Mizoram hi thlai engkim ṭhat duhna niin mi tam takin an sawi ṭhin a, a dik thui viau maithei, ṭha duh hauh lo pawh a awm ve ngei tho awm e. Ei leh bara kan intodelh theih dan tur hi kan sorkar hotute ngaihtuah ber leh vei ber a ni a, mipuite pawhin chumi tithlawhtling tura an hmathlir a zirin kan thlang tling ṭhin ni pawhin a lang bawk. Hmalakna tur hrang hrang kan duan zingah hian kan rama awmsa hman ṭangkai lam ai chuan hmundanga mi chaw lut tur zawnga hmathlir hi a tam ber zel niin a lang bawk, a bikin thlai leh ran vulh/khawi chi hoah hian a hluar zual. Heng hi a ṭha ber em? Kan hlawhtlin pui reng em? tih hian chhuizui leh ngaihven zui a hlawh lem lo viau bawk niin a lang.

Exotic chu eng nge?
Exotic tih hi ecology ṭawngkamah chuan mikhual sawina a ni a; tualṭo ni lo, hmun danga mi lak luh sawina a ni. Tualṭo ni lo, ramdang a mi lak luh hian a awmna tharah nghawng chi hrang hrang a neih theih avangin biodiversity leh ecology lama zirmite chuan an duh lo hle. Nghawng a neih dan erawh a inchen vek lo a, enkawl zawh loh khawp hial a nghawng nei thei te, nghawng na lutuk lem lo te pawh a awm bawk.

Mizoramah hian intodelhna tur project lian tham a awm apianga langsar nghal êm êm zel chu ramdang a mi – thlai, thing leh thei chi lak luh hi a ni a. Khawii ramah emaw an hlawhtlinpui zia thu leh a man a to zia te, miin an duh zia te, a ṭhat duh zia te hi nasa takin an tlangaupui ṭhin a, ei leh bara kan intodelh theihna tur kawng awlsam ber niin kan ngai tlangpui zel bawk. Kawng awlsam hi kan zawng lutuk zawk a ni mai angem? Hybrid species emaw tissue culture hmanga siam an nih vang emaw hian kan ngaisang viau zel a, Mizorama tualṭo te ai hian kan dah sanga, hlawhtlin pui theih zawkah kan ngai niin a lang. Chumi piah lamah chuan a chi leh a ṭiak supply te pawh hi a hlawk viau maithei bawk!

Exotic species tena Mizoram Agro-ecosystem a nghawng theih dan te hi chu kan hotute hian an ngaihtuah thleng vek turah ngai ila. Tin, thlai chi kan lakluh te hi Mizoram sik leh sa, leilung mil tura duan a ni em? tih te pawh an ngaihtuah tel vek turah ngai bawk ang. Ram danga a ṭhat duh avangin kan ramah a ṭha duh ve kher angem? tih te pawh an enchhin hmasa vek turah ngai ila. International market-a a man te pawh an chhut hmasain an zir chiang vek bawk-ah ngai ila, chumi market-a pho chhuah theih dan tur te nen lam an ngaihtuah vek turah ngai ang.

Exotic species leh a mikhualna ram
Exotic species te hian an awmna thar hi an ngeih vek kher lo a, an ṭha tak tak vek kherlo a, a ṭhan a muanga, rah seng tur mumal a awm lo fo. Hetiang hi a tuartu ber chu a enkawltu, huan neitute an ni ṭhin. A hralhna kawng a bo êm avanga mipui te tawrhna leh beidawnna thlentu tam zawk pawh hi exotic species te bawk hi a ni. Hralhna awmsa tura ngaih tam tak hi kan chin pun veleh hian beisei aiin a hralhna lam hi a kawngbo leh riau ṭhin niin a lang. Kan zirchiang tawk lo nge ni anga, kan chin pun chhungin an lo duh leh lo thut?

Ṭhenkhat ve thung erawh chuan an ngeih leh lutuka, hnim leh thlai tualṭo, sa leh sangha awm sa te pawh tibuai vek khawpin an pung chak thung. Chutiang chu Mizoramah pawh hmuh tur a awm nual mai – Japan hlo, Shillong Tlangsam (Lantana camara – Shillong par, Par arsi, Lalmawia hling par ti tein an sawi bawk) leh Bihar hlo/Hlo thar (Ageratina spp) te hi a hnawksak langsar zual a ni awm e. Palak dila sangha awm sa te aia tha zawka an ngaih avanga sangha chi khat, khawvel pawhin top 100 invasive alien-species a a puan hial, Tilapia avangin sangha chi awmsa te a mang ti tih ta der mai. Kan Mizo pangpar, Mizo chanchin leh thawnthu a hmun pawimawh tak luahtu te chu hmuh tur a vang tawh hle.

Pathian thil siam dan hi a ropuiin a mak a, a ruahmanna hi a felfai khawp mai. Thil nung chitin tan ramri a kham, an awmna tur chin te, an awm lohna tur chin te fel takin a duang a, mihring te hian chu ramri chu kan zah thiam a pawimawh tak zet a ni. Sik leh sa, leilung awm dan te hi Pathianin thilnung te tana ramri a kham chu a ni a. Leilung, sik leh sa leh thlai ṭo te hi a inkungkaih tlata, thing leh thlai ṭo a zirin nungcha chi hrang hrang a awm ve leh ṭhin. Mizo upa te chuan lo atan pawh rampui chang ṭha an duh deuh kher ṭhin a, a lei a that vang a ni. Lei a ṭhatna chhan kha thing hnah leh ṭang leh a zar tla, tawih ralin leiṭha a siam vang a ni a, chu chu ecology ṭawngkamah chuan nutrient cycle an ti a, he cycle hmang hian thlai hian an awmna hmun a colonized ṭhin. Chu hmanrua tho chu exotic species kan tih te pawh hian rawn hmang vein thlai leh thing awmsa te a dip ral mai ṭhin. Chu chuan leiṭha siamtu soil microbe te, ramsa leh nungcha dang thlengin a nghawng ṭhin.

Mizorama Exotic Species lar zualte
Tun ṭumah chuan ramdang thing leh thlai, rua leh mau tam tak zingah thingchang thlai, thlai kumhlun leh rua leh mau, Sorkar Policy hrang hrangte avanga kan chawkluhte kan thlur bik ang.

Eucalyptus:
Ecucalyptus spp. hi Mizo chuan “Nawhalh thing” tiin kan sawi mai ṭhin a. India rama Commercial Agroforestry plantation-ah chuan an hlawhtlin pui ber pakhat a ni. Amaerawhchu tuihna (Water table) a tihbuai nasat avangin state tam zawkah chuan an ma leh thuai a, hmun tlemteah chauh chin chhunzawm a ni. Mizoramah pawh 1976 – 77 hnu lam khan uar taka chin a ni a, amaherawhchu hlawhtling taka enkawl erawh a tam lo niin a lang. Kung lianpui pui erawh khawi khawiah emaw hmuh tur a la awm nual.

Teak:
Tunhma chuan Teak (Tectona grandis) hi Forest Department plantation-ah chin a ni ber ṭhin a, mimal huanah chuan phun a ni meuh lo. Kum 1985 – 87 chho aṭangin Sorkar policy (Land Use Policy) avangin mimal tan pawh Teak huan neih a lo theih ta a, Mizorama plantation lian leh tam ber hi Teak plantation a lo ni ta a ni. Mizo pa ti ti-ah chuan Teak huanah ramsa an tla duh lo, a kungah eng sava mah an fu duhlo tih a ni ṭhin. Hei hi a chhan ber nia lang chu Teak rah leh hnah te hi nungchate tana chhenfakawm a awm loh vang a ni. Tin, Teak hian bawmtu hrik chi hnih a nei nain chung hrik (Defoliator leh Skeletoniser) te chu Mizoramah hian a la awm mumalloh avangin a eitu tur sava pawh a la awm lo niin a lang. Chutih rual erawh chuan Teak zara sava fu hi hmuh tur a awm fo mai. Teak-in leilung a nghawng dan hi kan ram tana a ṭhatlohna lian ber chu a ni zawk awm e.

Teak-in leilung a nghawng dan hi kan ram tana a ṭhatlohna lian ber chu a ni zawk awm e.

Tung:
Tung (Aleurites fordii) hi NLUP hnuaiah kum 1991 hnulam aṭangin nasa taka chin a ni a, a hriak hralhna ṭha tak awm ni a sawi a ni. Kum 2018-a Mizorama Tung plantation chungchang zawtchiang tura a buaipuitu Department lama ka kal chuan a project zawhna a rei tawh avangin data min pek tur an neihloh thuin min lo chhang a. A hlawhtling lo hle tihna ni berin a lang.

Jatropha:
Kang damdawi (Jatropha curcas) buaipuina tur hian Mizoram Sorkar leh Godrej Company te chuan Crore 250 zet senna tur inremna an siam a, Mizoram Intodelhna Project (MIP) kaltlanga thawh tur a ni. A hunlai chuan khawi khawiah emaw hmuh tur a awm a, tunah erawh a vang leh ta viau mai. Bio-diesel siamchhuahna tham kan thar ta lo nge, a hnu leha sorkar ten an ngaihsak zuilo?

Red Oil Palm:
Oil Palm tia kan hriat lar, Red Oil Palm hi kum 2005 aṭanga buaipui ṭan a ni a. Mizorama Sorkarna fung chelhtu hmasa hmalakna, ministry tharin tihtakzeta a chhawm nun awmchhun a ni mai awm e. Ministry pahnih ngawtin an buaipui a ni bawk a, a chingtu an tamin Company pathum ngawtin min thutchilh ren rawn a. A chingtute tan hamṭhatna leh ṭanpuina hrang hrang an pe nasa bawk a, khaw tin deuhthawhah oil palm hmun hmuh tur a awm. Hun a kal deuh a, a buaipuitu company lam pawh a tahtawlin an inhnukdawk a. Kumin chhoah phei chuan oil palm huan neitu ten a kung an kit a, a hmun an ṭhiat leh ṭan ta! Hmun ṭhenkhatah phei chuan JCB te hial ruaiin a zung nen lama phoro turin an pawt phawi leh ta. A chi an sem tirha hralhna tur an hriat te khan an duh leh ta lo nge, Mizoramin kan thar hi a quality a hniam fal deuh? Nge nia kan tharchhuahna leh phurhchhuahna man a san avangin a hriak man a to phaha, hralhna turah kan hnawng? Zawhna a tam thei khawp mai. Environment tana a ṭhat tawkloh dan leh tuihna eikangtu a nih dan te pawh ziak a tam hle chunga buaipui kan nih erawh hre reng ila.

Raw chi hrang hrang:
Mautam chhawmdawlna BAFFACOS sum hmangin raw chi hrang hrang Mizoramah lakluh a ni a, 2010 thleng khan chi 11 zet lakluh a ni. Chu’ng zingah chuan Bambusa bambos an tih, Mizoin “Rawhling” tia kan lo vuah ve tak, mi ṭhenkhat ten kan ram hruaitu hming chawia a hming an lo vuah ve bawk hi a lar ber te zinga mi a ni awm e. Heng bakah hian Maudâng (Schizostachyum pergacile), Moso (Phyllostachys edulis), Bambusa balcooa, B. vulgaris vittata, B. vulgaris waminii, B. multiplex, Dendrocalamus asper, D. giganteus (Vai-rawpui), D. latiflorus leh P. mannii te hi mumal taka chhinchhiah chin an ni. Kum 2010-a NBM hnuaia plantation kan endikna hmun hrang hrangah Vairam aṭanga lakluh Rawṭhing leh Phulraw ṭiak an dawn nasat thu an lo sawi bawk.

Bambusa bambos… Rawhling

Heng Sorkar Policy hrang hrang avanga ramdang thing leh mau/rua leh kan lakluh te hi uluk takin chhut ta ila, a hlawhtlinna hmuh tur a tam lo hle a, Policy an kalpui tirha an hmathlir ang kha nise chuan raltiang ram kan thlen loh vek pawhin kan hmu pha vuai vuai tawhin a rinawm. Mipui thiamloh tam tak a awm ang a, Department lam tihfuh tawkloh pawh tam tak a awm ang. Thil pakhat chiang êm êm mai erawh chu heng ramdang thing leh mau kan lakluh te hian Mizoram hi a ngeih teh chiamlo tih hi a ni.

Tunah hian raw chi hnih kan buaipui leh ṭan mek a, chu’ng zinga pakhat zawk (D. latiflorus) phei chu BAFFACOS hunlaia Mizoram lakluh tawh a ni a, a chi dang – D. brandisii erawh Mizorama a luh hun chhinchhiah fel a awm lo thung. Heng raw chi hnih, a ṭualona hmuna ṭha tak tak mai, te hian Mizoram an ngeih angem? tih hi sawilawk thiam a harsa hle mai a, chutiang bawkin engtiangin nge an mikhualna ram hi a nghawng ang? tih hi ngaihruat thiam harsa tak a ni bawk. Tin, a tualṭona rama an hman dan leh an sawngbawl dan ngaihtuah hian khawvel ramdanga hralh tla tak ni tura sawngbawl chiam chi a ni angem? tih hriatthiam a har viau bawk. A hralhna tur awmsa thlap leh a hlawkzia hre sa chunga kan chin, kan hlawhchham pui tak te en chuan a hmanna tur leh a hralhna tur pawh kan la hriatloh han phurpui viau hi chu thil harsa tak a ni a, lo helh viau pawh hi a awm hle. Mau leh raw kaihhnawih industry lian tena an hman ṭangkai leh an duh zinga tello, India rama mau chin pun tura an thlan zingah pawha tel bawk silo an ni ve ve hi ngaihngam taka hmalak ti hartu a ni a. India ram state dang ten an uar vakloh, Sorkar laipui pawhin a la ngaihvenloh chi hnih hi kan risk fuh hlauh erawh chuan midangte tihhmuhtu kan ni thei ngeiin a rinawm. Heng Raw chi hnih bihchianna hi July 23, 2019 khan Vanglaini chanchinbuah tihchhuah tawh a ni a (hetah hian en theih a ni bawk http://bambusapiens.com/raw-chi-tha-bihchianna/), kan sawi chhunzawm tawh lovang. (Mau leh raw chungchang article dang hetah hian chhiar theih a ni bawk: www.bambusapiens.com/mau-mawlsawmna/)

Tlangkawmna
Mizoram thilte ngaisang tura kan infuih a, Mizoṭawng ngei pawh Kohhran meuhin hmang uar tura hma a lak mup mup laia Exotic species – ram dang thlai kan la ngaisang zawk a, chumi zara dinchhuah theih kan la inbeisei tlat leh intodelh theihna tur Policy-in chumi lam hlir a la hawi zel mai hi a lungchhiat thlak tak zet a ni. Kan rama awmsa, kan ram sik leh sa, leh leilung ngeih sa te tharhlawk zawka tharchhuah dan te, man man zawka hralhchhuah theih dan te ngaihtuah lova a bul atanga engkim zir thara, buaipui chawp a, bul ṭan ṭhat ngai thing leh thlai kan phurpuia kan ngaisang zawk tlat zel hi siamtu zahlohna lian tak, mahni ram leh hnam ngaihnêpna te pawh a ni hialin ka ring. Why Exotic?

[He article hi VANGLAINI (Mizo Daily)-ah July 3, 2020 khan tihchhuah a ni]

Hripui – Mihringte cho chhuah…?

Khawiah emaw hri a leng fo thin. Hri a len hian han chhui han chhui ila mihringte vang a ni tlangpui thin. Heng hrileng te hi thilsiam tinreng te a lo inbuk tawk leh theihna tura Khuanu remruat a ni…

Khawvelah hian hri a leng fo a, a ṭhen chu hmun zimteah a leng a (endemic), a ṭhen chu hmun zau zawkah (epidemic), a ṭhen erawhin khawvel pum a huap thung (pandemic). Mizoramah pawh hrileng kan tuar ve fo a, 1918 bawr vela “influenza” kha kan tawrh nat ber a ni mai awm e. Khaw ṭhenkhata Zawnghri leng kha an tuar viau bawk. Hri hi engvanga leng ṭhin nge ni ang tih hi zawhna lian tak a ni ang. Chhan hrang hrang a awmin a rinawm. Mi ṭhenkhat chuan ram engemawin ralthuam (Bio-weapon) atana an siam a nih an ring a, ramsa aṭanga kan kai chhawn ni a ngai an awm bawk. Tun ṭumah hian Ecology tarmitin kan thlir dawn a ni.

Khuarel thilthleng – Mihring vang

Khawvela thil thleng tam tak, “khuarel thilthleng” kan tih te hi khawvela chengten kan chenna kan enkawl danin a nghawngchhuah tam tak a awm a, mawhphurtu lianber te chu mihringte kan ni. Chu’ng khuarel chhiatna zingah chuan tuilian te, leimin te, thlipui te pawh a tel thei ang – In kan sak dan phung te, kawlphetha siamchhuahna tura tuikhuah avang te, boruak chhia kan tihchhuah nasat avang tea lo hluar ta an ni. Chutiang zelin khawvel sik leh sa danglam chak lutuk dan te, awmna hri te, dengue te leh khawṭhalo hri leng fote pawh hi mihringte khawsak dan phungin a tih hluar chhoh an ni ber mai.

Pathianin khawvel a duan danah hian thil engkim mai hi inbuk tawk leh inkamki tawkin, inmamawh tawnin a siam a, chu inbuktawn chu a lo danglam hlek hian harsatna eng eng emaw a lo piang ṭhin. Chung zinga pakhat chu hrileng hi ni ngeiin a lang. Hri hi mihring te chungah lo pawh a leng fo a, tun hnaiah pawh vawk pul hri te, arpul hri te, Saza hri te a leng a. Mihringte zingah pawh Ebola te, SARS te, Swine flu te, Avian flu te bakah nantna hri chi hrang hrang a leng ṭhin a, Covid 19 (SARS CoV-2) a leng leh mêk bawk. Heng zawng zawng hi a chhan dik tak hrelo mah ila, Ecological imbalance vang a ni thui hle tih a hriat theih.

Hripui léng tawh ṭhenkhat – Ecology tarmit aṭangin

  1. 1918-a Spanish flu, mi maktaduai 10 chuangin an thihpui, Mizote pawhin Influenza tia kan lo hriat leh kan lo tawrh ve pawh kha tui-sava aṭanga kaichhawna ngaih a ni a, kha hripui kha “Mother of all pandemics” (Morens and Taubenberger, 2018) an ti hial a. Khami a chinah khan a khat tawkin awmna hri (infuenza) hi khawvelah a leng renga ngaih a ni. Kha hripui kha Spain aṭanga darh nia ngaih a nih avanga Spanish flu tih a ni nain khatiang taka a darh a, hriatchhuah a nih hma khan vei engemaw zat an awm tawhin an ring a, kum 1917 khan a darh tawhah an ngai hial. A lo chhuahna bul tak pawh hi rindan chi hrang hrang a awm a, France a nih ring te, China a nih ring te, Britain a nih ring te pawh an awm bawk. Indopui pakhatna hunlai a ni a, Ecological crisis nasat vanglai tak a ni bawk. Indopui lai a nih avangin sipai raldote chu hmun chep tak takah an inêkbeng a, an eitur vawk leh sava lam chi – ar, vatawk adt. an vulh bawk. Tui-sava aṭangin vawkin a kaichhawng a, chu chu mihringin an lo kai chhawng ve leh ta ni a ngaih a ni a (Parrish et. al. 2015; Dunham et. al. 2016). Indopui laia sipai veivakten he natna hrik hi an pu darh nasa ni a ngaih a ni bawk.
  2. Ebola Virus kha bâk chikhat (fruit bat) aṭanga kai nia ngaih a ni a. Kum 2013-a a lo darh ṭanna hmun nia ngaih Africa khawmualpuia Guinea ram chhimlama Méliandou khua hi ramngawin a hual vel ṭhin ram a ni a. Guinea hian kum 30 chhung emaw zet chu kumtin ramngaw 1% vel zel an hloh a, Méliandou khua phei hi chuan theihmun atan leh oil palm hmun atan an ramngaw za a 80 zet chu an ṭhiat a ramsa leh mihring daidangtu a lo chhiat zel avangin ramsain natna hrik an lo mikhual kha mihringin an lo kai ta a, ramsa tana engmah nilo kha a insiam danglam (mutate) zel a, thihna rapthlak thlentu Ebola hripui a lo ni ta a ni (Dorit, 2015).
  3. Middle East Respiratory Syndrome Coronavirus (MERS-CoV) hi kum 2012 khan Saudi Arabia rama damlo pakhat aṭanga hriatchhuah chauh a ni a, Sanghawngsei aṭanga kai nia hriat a ni (Rasmussen et al. 2015). Sanghawngsei hian mihrhing a kaichhawn hma hian a reilo berah kum 20 emaw chhung tal chu an lo pai reng tawh a ngaih a ni a (Azhar et al. 2014; Meyer et al. 2014), eng aṭangin nge Sanghawngsei hian a kaichhawn a, mihringte tana hlauhawm a lo nih tak tih hi tun thlenga an la chhuichhuah theiloh a ni thung (Salkeld et. al., 2016). Kum 2012 aṭang khan MERS-CoV avang hian mi 858 vel tal an thi tawh a ngaih a ni (WHO).

Ramngaw chereu …Ramsa man/ei … Hripui leng

Heng natna hrik te hi ramhnuaiah, an mikhualna, ramsa taksa chhunga an awm mai mai hian mihringte tan a hlauhawm lem loh. Mahse ramsa te leh mihring te kardangtu ramngaw kan tichereu a, ramsa te nen kan inhnaih tur aiin kan inhnaih ta a; mi ṭhenkhatin ramsa an man a, an khawi a, an ei bawk a, chuvang chuan ramsa aṭanga natna kaichhawn theih (Zoonotics) avangin kan buai kan buai ta a ni ber mai. Heng natna hrik te hi an mikhualna – ramsate tana hlauhawm an ni lem lo, mahse mihringa a luh erawh chuan natna ṭihbaiawm tak a ni thei a, tin, ramsa aṭanga mihring ten direct-a kan kai kher loh pawhin ramsain ranvulhah kaichhawngin chu hrik chu a lo insiam danglam (mutate) a, tichuan mihring ten kan lo tawrh theih phah ta ṭhin a ni.

Covid 19 hi China rama Wuhan-a sa (nung leh nunglo) zawrhna aṭanga darh ṭan nia sawi a ni a, helai dawr hmun hi ramsa nung lai chi hrang hrang an zawrhna hmun nia sawi a ni bawk. Heng ramsate aṭanga kaichhawn hi ni ta bera ngaih theih a ni a, he hri a lo darh tak hnu lawka China sawrkarin ramsa zawrh leh ei a khap tak aṭang hian he thu hi an pawm tih a chiang viau awm e.

Pathianin a thilsiam chitin reng te tan ramri fel takin a duang a, mihringte hian kan ramri kan kân nasa ber a, min hungtu (envelope) pelin ke kan pen (de-envelope) fo ṭhin. Hei hi development (de-envelope/desveloper) ṭawngkam lo chhuahna bul nia ngaih a ni bawk. Hmanlai piputen an buh leh bal vennan vauah thang an kam ṭhin. An ramri pela mihringte thlawhhmaa luh tum ramsa chu an lo awk mai ṭhin. Pasalṭha Neuva pawhin a ramri a pel a, Val-upaten thiangloa an ngaih thlengin a tawnluia, a nunna a chan phah hial. Khuarel ramri (Khuavang ri khamsa nilo!) hi kan kân tikah harsatna leh buaina kan tawng fo ṭhin tih a lang reng mai.

Hriléng pumpelh

National Institute of Allergy and Infectious Diseases, Maryland, USA-a zirmite chuan heng ramsa aṭanga natna kan kaichhawn hi a zual telh telh an rin thu kum 2018 khan American Journal of Public Health-ah an lo puang tawh a (Morens and Taubenberger, 2018), David Quammen-a chuan “Ecosystem kan tihhchiat zel avangin a chhunga virus chi hrang hrang awm te kan ching chhuak mêk a, an chenna hmun kan tihchhiat miau avangin chenna thar, mihringah a rawn zawng ta zel a ni” a ti bawk. Mizo upa te pawhin “kan zun ekthli kan tuar ta love” tiin an chenna khaw hrisello chho zel chu pemsanin khawthar an kaiphah ṭhin bawk.

Tunlai khawvela hriléng te hi a bul ṭanna mai niin zirmite chuan an ngai a, hetiang zela kan chenna khawvel kan enkawl chuan a la hluar chho deuh deuh dawn niin an ngai. Tunlai khawvelah hriléng laka invennana khawthar kai maina tur a awm tawh lova, pemsan ngawt theih a ni lo. Zun, êk thli leh bawlhhlawh enkawl kawnga chet fai piahlam a ngaih zia a lang cho mêk. Natna hrik chi hrang hrangte ramhnuaia an awmna aṭangin va chingchhuak kher lo ila, kan himna kulhpui kan ramri hi kan lo ila, mihring zinga an lo luh ve theihlohna turin an chenna ramngaw humhalh zel ila, natna hrik pu darh theitu ramsa leh sava te man, khawi leh an sa ei sim bawk ila, tichuan hri hlauhawm lakah kan him zawk ang a, hrileng pawh kan pumpelh thei zawk ngei ang.

Thu laknate:

  • Azhar EI, El-Kafrawy SA, Farraj SA, Hassan AM, Al-Saeed MS, Hashem AM, Madani TA. (2014). Evidence for camel-to-human transmission of MERS coronavirus. New England Journal of Medicine 370: 2499–2505.
  • Dorit, R (2015). Breached Ecological Barriers and the Ebola Outbreak. American Scientist. 103(4):256.
  • Dunham, E.J., Dugan, V.G., Kaser, E.K., et al. (2009). Different evolutionary trajectories of European avian-like and classical swine H1N1 influenza A viruses. J Virol. 83(11):5485 – 5494.
  • Meyer B, et al. (2014). Antibodies against MERS coronavirus in dromedaries, United Arab Emirates, 2003 and 2013. Emerging Infectious Diseases 20: 552–559.
  • Morens, D.M. and Taubenberger, J.K. (2018). The Mother of All Pandemics Is 100 Years Old (and Going Strong)! American Journal of Public Health. 108(11): 1449 – 1454.
  • Parrish, C.R., Murcia, P.R. and Holmes, E.C. (2015). Influenza virus reservoirs and intermediate hosts: dogs, horses, and new possibilities for influenza virus exposure of humans. J Virol. 89(6):2990 – 2994.
  • Salkeld, D.J., Stapp, P., Tripp, D.W., Gage, K.L., Lowell, J., Webb, C.T., Brinkerhoff, R.J. and Antolin, M.F. (2016). Outbreaks and Emergence of Zoonotic Pathogens. BioScience 66: 118–129.

Phuarbeh Art … ât?

Artist-te an awhawm êm êmna leh an ngaihsanawmna nia ka lo hriat ve ṭhin chu zalên taka an ngaihtuahna leh a mitthla, an suangtuahnate a taka hmuh theih tura an duang chhuak ṭhin hi a ni. Mahse hei hi a lo ni chiahlo emaw ni dawn ni. Artist-te hian sum an thawhchhuah a ngaih avangin an duh ang ni lemlo, mi duh angin, mi tih tir angin hna an thawh a ngaifo mai a lo ni a. Chutianga mi tih tir anga an hnathawh chu “commisioned work” an ti a ni awm e. Chumi piahlamah chuan mipui vantlangin an lawm a, an ngaihzawn tura duhawmna leh ngaihnobeina an bilh thuah ṭun, “romanticise” an tih mai, hralh nuam riau tur chi te pawh a la awm leh zel a ni awm e. Ṭhenkhat ve thung erawh chuan ngaihnobeina leh duhawmna te chu an ngaipawimawh lem lo, mawina aiin takna an dah lian a, duhawmna aiin inpuanchhuahna an dah sang zawk ṭhin. Hnam rilru chawhthawhnan te pawh an hmang ta ve awm e!

Painting sawihlawh

Painting sawihlawh tak mai kha a tak ngeiin ka hmu a, a paint-tupa kutchhuak dang pawh ka hmu nual tawh bawk. A kutchhuak dangte nena khaikhin ralah chuan chuti taka han ṭha fal emaw a ni lem lo a, mawina leh duhawmna emaw, ngaihnobeina emaw a nei pawhin ka hre lo. Ama’rawhchu Pu Zorama hlimsang mai kha erawh “a Pu Zorama” hliah hliah a, “portrait” ṭha bik a chhiar tur zinga mi a ni ang. A hawtu ten an huatchhan ber nia lang, Portrait hnunga serthlum rawng leh a tlangkuala rawng hring inzawmna laia Lotus par anga ngaih theih, parparh silo awm kha a ni awm e. A hawtute hian a BJP niin an ngai a, Pu Zorama lem BJP chhinchhiahna hmanga han cheibawl vel kha pawm harsa an ti niin a lang. BJP nena an thawhho dan zawng zawng hre vek chunga Mizotena ro min rel tura kan thlan tlin an ni a, tun a taka an thawhpuite nena an inzawmna ti lang thei tur awm ang lemziak han huatthar leh viau hi hriatthiam har ka tih êm êm lai  chu a ni. “Kan inzawmlo” ti se dawt an sawi a ni tih hrechiangtu te chu vote hlu tak petu te tho hi kan ni. An zawmpui, an thawhpuite hi an zahpui thar leh ta thut nge, a ruk takin bansan an lo tum reng zawk!

Chapchar Kut Art exhibition 2020…art work, art work an la sawn lai…Whatsapp-a ka dawn

An haw miau si a

An haw miau si a le! An huat êm êm avanga anmahni duhthua an va chhuh ngawt mai kha a mak lehzuala chu a ni. Eng thu neihna nge an neih bik le? Mizo chanchinah hla inphuah el avanga Chhim leh Hmar indo a lo chhuah thu kan hmu a, tuna lemziak erawh intihelna lam aiin a ziaktuin a veizawng a phochhuahna a ni mai zawk si. Ruling ṭhalaite hian an thiltih hi ngaihtuahna fim hmangin an ngaihtuah lo em ni ang? Dan siamtu nih tum, ram roreltu ni tura inbuatsaih mêk tan heti taka dan leh hrai palzut leh dan hnuaia mi zalenna rahbeh hi a awm anglo takzet a ni. Hotu te laka mark ṭhat tum luata daibaw palh an nih phei chuan hotute tihmingchhetu zawk an ni ang. (Dan an bawhchhiat leh a kaihhnawih chungchang hi Vanglaini Chanchinbu Mar. 10, 2020-ah tihchhuah a ni).

Ze hrang – duh dan hrang

Mihring kan inanglo ang bawkin Artist-te tuipui zawng leh vei zawng, ngaihtuah zawng pawh a danglam a. Mizo artist tam zawk chuan hmanlai Mizo khua niawm tak  leh Mizo zia-rang pholang thei lam hawi lemziak an tuipui a. Chutiang lama kal lo tlemte an awm a, thuamhnaw leh silh leh fen hmanga Mizona phochhuah an tum lem lo; Thlana pawh hi chu’ng zinga mi chu a ni. Mizo te dinhmun leh hun tawn mêk  lama ngaihtuahna sengin, politics avanga boruak inlumlet mêk te, chi leh chi inthliarna duhlohna lam te hi India ram khawpui hrang hrang leh Sapram thlenga lemziak leh kutchhuak dang hmangin a phochhuak tawh a ni, Thlana hian.

Tihsual?

Mizote zingah hian Art tuipuia nunpui tam tak an awm a, chung miten hma an sawn theihna tura hmalatu pawl lian tak Mizoram Art Development Society (MADS) a awm a, chu pawlah chuan Thlana hi member a ni bawk. Hetianga Thlana kutchhuak avanga inhnialna nasa tak a awm mêk lai hian MADS lam chuan an tihsual a ni tih pawmin, thuphachawina an tichhuak hial a.  Ni e, MADS-in an tihsual lian tak chu Curator mumal tak emaw endiktu bik emaw awm lo a Exhibition an buatsaih kha a ni phawt mai. Kutchhuak an dawn zawng zawngte thlifim hmasa loa an pho chhuah mai zel avangin tihsual pawh an neih phah ta reng a ni.

Phuarbeh…?

Mizo te hi kan la tamloh avang te leh  Art kan thlir dan zim tak avang te hian Artist-te tan tak pawh tihngaihna a vang ṭhin a, puitu (patron) an mamawh zual bik niin a lang. Mizorama artist ten an nghenchhan lian ber chu Sorkar a ni a; MADS kaltlangin Sorkar sum an hmang ṭhin. Hei vang hian MADS tan Sorkar pawisawi a hlauhawm te pawh a tih theih ang. Thlana kutchhuak hi rorellai ṭhalai pawlten an huat tak tlatah chuan rorellai an nihna hmachhuanin MADS vilvangtu I & PR lam kaltlangin hetiang hian hma an la chhunzawm zel niin a ngaihtheih bawk. MADS chu tuboh leh dolung inkarah awmin, an artist-pui, “an member thlavang nge an hauh anga anmahni tungnungtu sorkar thlavang?” tih hi an ngaihtuah ve viauin a rinawm. An thutlukna erawh Artist dang, baihvai tak takte damkhawchhuahna tur zawk a ni ta thung.

Art Zalên

Hmanlai aṭang tawhin Artist-te hian anmahni puitu, a bikin sum leh paia puitu (patron) te hnenah an zalênna an hralh ve fo ṭhin. Tun ṭumah pawh hian artist te zalenna chu sum leh paia khaichhuaktu te lakah hralh a ni leh ta a tih loh theihloh. Artist tam tak chuan zalênna an mamawh a, zalênna an neih theihlohna hmuna awm reng ai chuan inbawlhran a, kaldan thar dinchhuah pui mai an duh zawk fo. Art movement thar lo pianchhuah ṭhin nachhan te pawh hi zalen taka mahni ngaihdan leh duhdan puanchhuah an duh vang ni pakhatin a lang. Khawvel ṭhang zelah ngaihdan leh pawm dan chi hrang a lo piang zel a, mimal zalênna a lo pung zel bawk, chu chuan artist-te thinlungah pawh zalên duhna, mahni ngaihdan puanchhuah duhna lian tak a pe ve zel bawk a ni. Tun ṭuma kan hun tawn hian Art movement thar, Art-huaisen, phuarbehna hruihrual thing thla ngam, mahnia ding ngam cho chhuak ngei se a duhawm tak zet a ni.

Zaipawlte tan

KṬP General Conference Vawi 58-na, Serchhipa Zaipawl zai turte tana thurawn

KṬP General Conference vawi 58-na chu a hun a lo hnai ta hle mai, hemi huna Sound buaipui tur, Active Sound-te pawh theihtawpin an inbuatsaih chho mêk a. Thuam ṭhat ngai thuam ṭhain, tihbelh ngai an tihbelh chho mêk. A bik takin KṬP General Conference-a chanvo pawimawh tak changtu, Zaipawlte tan nasa takin an inbuatsaih a, Palaiten Zaipawl zai fiah fel fai taka an ngaihthlak theihna turin ṭan an la mêk. Hetiang hunah hian Zaipawlte leh Sound buaipuitu te thawhho ṭhat a pawimawh hle a. Active Sound te inbuatsaihna ṭhenkhat leh kan zaina tur boruak, Zaipawl zai turten inbuatsaih dan kan thiam theihna turin hriat tur pawimawh tlêm a zawng han tarlang ila a ṭha awm e.

Active Sound-te inbuatsaihna

Tun ṭumah hian kum danga an la tih ngai loh, condenser mic quality sang tak, aw man chak chi, wireless converter device hmanga hrui nei lova siam hmang turin an inbuatsaih a, zai pawh a lak ṭhat viau beisei a ni; hetiang mic hi pali (part tin tan 1 ṭheuh) chhawp an tum nghe nghe a. Tin, Condenser FM pahnih dang, a ṭul anga hman theih turin, chhawp tel an tum bawk.

Zaina tur hmun mila inbuatsaih

Zaipawl zai tur, taksa leh thlaraua inbuatsaih mêk te tana hriattur pawimawh tak mai chu kan zaina tur hmun hi a ni. Conference neihna pandal-ah hian ri thangkhawk a awm lo tluk a ni a, Biak In emaw Hall emaw nen chuan inanglo tak a ni. Conference pandal stage leh hla kan zir ṭhinna hmun room acoustic hi a inanloh êm avangin kan zirna hmuna duhtawka sound kan in-pump tir ang ngawt khan stage-a monitor-ah aw leh music track a ring mawh viau ṭhin. Hei hi khawl lam thil mai nilovin, room acoustic an tih mai, ri khuaptu – bang, chhuat leh Ceiling mumal awm loh vang emaw, a hlat/zauh vang emaw, a sakhat tawkloh vang te emaw a ni a, ṭawngkam dangin “a dahlau” vang a ni. Tin, ri zungzam (sound wave) eiral (absorb)-tu mihring tam vang a ni thui viau bawk. He thil avang hian kan zai a lang hul a, music track ring tawklo angin a lang ṭhin.

Pandal acoustic leh Hall acoustic chu danglam tak a ni

Chuvang chuan Conference-a zaipawl zai tur te chuan hla kan zirna ṭhin pangngai, hall emawah chauh zir lovin, pawn – open air-ah te pawh, a tak ang thei ber turin han tichhin zeuh zeuh ṭhin ta ila, awmzia thui tak a neiin a rinawm. Hmun dahlau taka ri kal kual dan min hriatthiam tir ang a, a sasehah inrintawkna min pe ngei bawk ang. Inrintawkna nena kan zai chuan kan phâk ang tawka ṭhain kan zai chhuak thei ngei bawkin a rinawm. Tin, inbuatsaihna ṭha neih tluk a awm lo – music track ring pangngai taka zir ṭhin pawhin a track zawi deuh hlek zai rem te pawh zir tel ṭhin ila, tichuan Conference-ah engpawh thleng se, kan buailo zualin a rinawm.

Microphone hun dan

Microphone rem dan leh dah dan hian nasa takin zaipawl aw a lak danah kawngro a su bawk. Sound enkawltu lam ten an bungrua an hrechiang ber a, Zaipawl enkawltuin a zaipawl dinhmun a hrechiang ber thung. Hemi kawngah hian Zaipawl Conductor leh Sound enkawltute ṭanho a, thawhho ṭhat a pawimawh hle. Conductor lam ten duh dan bik emaw, zaipawl mila hun dan bik riau kan nei a nih lem loh chuan Sound buaipuitu te rem dan hi a fuh duh ber mai, an zai ngaihchan thiam a pawimawh. Duh dan leh remchan dan zawk kan nei a nih chuan Sound enkawtu te hriattir lawk a, kan duh dan hrilhhriat a pawimawh hle bawk. Conductor ṭhenkhat, hun sawn/khawih danglam tum tlat kan awm ṭhin, hun khawhralna mai a ni, pumpelh a ṭha. Tin, microphone a kal leh kalloh check kual paha kuk emaw kik kher emaw pawh hi sim a ṭha hle bawk. Hun khawhralna a nih bakah microphone-a aw mantu ber “diaphragm” in a tuar thei a, tin, inkhawm a ti chhangchhia. Microphone te a kal ṭha vek ang tih ring chunga zai mai a ṭha.

Microphone hun dan chungchangah Sound buaipuitute leh Zaipawl Conductor te thawhho that a pawimawh

Music track

Tape Cassette kan kal pel a, CD leh DVD hun pawh a liam ta. Tunlaiah chuan Music track hi phone emaw pendrive hmangin emaw kan keng tlangpui ta. Sound buaipuitu lam tan chuan phone aiin pendrive a thlanawm zawk. Android phone-a music play-na apps hrang hrangteah hian DSP settings hrang hrang a inbilh tel ve a, chu chuan a ri chhuak a khawih danglam ve thei. Hei vang hian pendrive-a ken emaw, Sound buaipuit te hnena bluetooth hmang emawa pek mai hi a fuh duh chawk. Phone-a kan keng a nih pawhin flight mode-a dah te, pattern/password hman lohte hi kan tih ṭhin dan a nih kha maw.

Tlipna

Inrintawkna nena a theihpatawpa zai hi chu mipui lam tan pawh ngaihthlak a nuam bik; Sound enkawltute tan pawh buaipui a nuam zual bik a, a ṭha thei ang bera lo mix pawh a awlsam bîk hle bawk. Chutiang taka kan inbuatsaih theih chuan Zaipawl ngaihthlak nuam tak a ni mai dawn a ni. A pawimawh ber erawh thinlung taka zai a ni. Eng dinhmunah pawh, eng ang sound pawh ni se “thinlung taka Pathian fak thei turin tisa leh thlarau inbuatsaihna” ngawrh takin i bei zel ang u.

Ruaichaw thleng sil

Mizote hi ruai ṭheha inpawlkhawm uar tak mai kan ni a. Ruai nena thil lawm ṭhin hnam kan ni a, buh leh sa nen kan theihtawpin kan lawm ṭhin. A bikin ṭhatni lamah ruai ṭheh hi kan uar zual a; Krismas leh Kumthar phei chu ruai tello chuan a dik tak tak thei ṭhin lo. Tunhma chuan changel hnah phahin mautheiin sa tui an chhawp ṭhin a, hlui khatah mi pali emaw paruk emawin an ṭheh mai ṭhin. Hun a lo kal deuh a, hmunhma ten a zir tawkloh avang leh hrisel zawka ngaihna avangin hlobel-thleng, aluminium leh steel thleng bial hmangtein ruai kan buffet leh a, a chang leh Krismas – Kumthar lawmnaah chuan mahnia thleng inken te pawhin kan ṭheh bawk ṭhin. Hun a lo kal leh deuha Styrofoam disposable plate a lo chhuaka, chu chuan awlsamna nasa tak min siam a, sil ngailova paih mai theih a nih avangin khawtin hmuntinah kan hmang lar ta a ni. Kum 10 emaw liamta aṭang khan a hluar zual nghe nghe.

A man a tlawmin a awlsam êm mai a, thleng sil buangbar ai chuan tute mai pawhin kan lawm ta êm êm mai a, eng ang harsatna nge a thlen theih tih reng reng ngaihtuah lovin a awlsam êm avangin kan hmang ta sup sup mai a ni. Amaherawhchu Styrofoam (Thermocole) hi sarang ang bawka ṭawihral theilo, hala boruak chhia tam tak pe chhuak thei si a nih avangin hman tam loh duhtu an lo pung chhova, chung zingah chuan BIOCONE hi hma la nasa ber an tih theih awm e. BIOCONE hi tlawmngai pawl, nungcha leh ramngaw, environment humhalh a vawnhim hna thawktu pawl an ni a, kan ram tana a pawi theih dante, kan khawvelin a chhiat phah theih dante uluk taka inzirtirna nen Kohhran leh pawl hrang hrangah ngenna an siam a, sorkar leh thuneitu lamah pawh nasa takin an bei bawk a, tichuan Sorkar thuneitute pawhin Disposable item ho hman tlem theih dan tur ruahmanna an siam chho ta a ni. Aizawl Municipal Corporation chuan Styrofoam plate hman khapna te pawh a tichhuak hial a, sarang pawh pan uchuak hman a phal ta lo.

He hmalakna avang hian Kohhran leh pawl tam tak leh Caterer lian ṭhenkhatte pawhin thleng sil chi an hman leh phah ta hi a lawmawm tak zet a ni. Kan Kohhran pawh hian kum engemaw tilai kha chuan Styrofoam thleng hi kan hmang ve a, amaherawhchu  a thehthang a buaithlak êm avangin thleng sil lamah bawk bu kan let leh ta a. Senior Department zirtirtu leh zirlai ten ṭhahnemngai takin an sil ṭhin a, Senior Department-a ka awm ve chin kum li chhung pawhin kumtin kan sil a, a kum telin a sil tura thawkchhhuak pawh kan ṭhahnem telh telh bawk. Ruaichaw thleng sil pawimawhnate, environment humhalhna a nih zia thute, Pathian rawngbawlna a nih dante kan inhrilh a, intiphur tawn turin kan â der a, kan aurual a, eng eng emaw thufahrah tê tê kan chham rual vel bawk a. Kan phur phah ve tlat nia! Chutiang chuan ṭhahnemngai takin thleng kan sil a, tumahin phurritah an la lem lo.

Kan aurual lai video dang: https://youtu.be/3ZXXLRM4-8U

Kuminah phei chuan Times Magazine-in Person of the Year 2019-a a thlan, Swedish tleirawl, Senior Department kum 2-na zirlai rual lek, Greta Thunberg-i chanchin te sawiin thil tê tham leh ho têa kan ngaih hian hna a thawh nasat theihzia te kan inhrilh a, thleng sil hi a changkan zia chenin. Tichuan ṭumdang ang bawka phur leh tha tho takin thleng chu kan sil leh ta a ni. Chanvo hrang hrang kan insem a: Tuilum semkualtute, thlengsilsa semkualtute, thleng sil tur khawmtute leh thlengsiltu te an awm a. Thlengsiltute hian a inchhawkin an sil a, mipa pawhin ṭhahnemngai takin an sil bawk. Thleng kan sil zawhah pawnchhiaiin kan hru hul leh vek a, Biodegradable-plastic bag lian ṭha zet maiah kan khunga, kan dah ṭha ta a ni.

Kohhran Hall team 1 (Team 2 leh 3 thla kan lo la lo pek a nih hi…kan buai deuh a ni!)
YMA Hall Team 1
YMA Hall Team 2

Disposable plate hi a ṭawih ral thei chi pawh siamchhuah a ni tawh a, hmuh tur a awm nual tawh nghe nghe. Amaherawhchu rampumin kan mamawh khawp hi lei mai tur a la awm lo a ni awm e. Tin, Environment humhalhna atana pawimawh 4R an tih zinga mi Reduce (mamawh tihtlem) hi kan zir tur pawimawh tak a ni a; thleng theh thang theih hmang lova thleng kan sil hian kan mamawh kan ti tlem a, resource kan ren/kan hmang tlem tihna a ni tel bawk. “Tui leh sahbawn in hmang nasa awm sia” tih zawhna a awm maithei e, tui hi chu a luang a luang a, a inthlifim leh mai ṭhin a, thlai (resource) dang te ai chuan a intuaithar (recycle) leh chak zawk avangin a him zawk êm êm a ni.

Thleng chhiar
A hmei a pain an sil a, an hru a

Kumin aṭang chuan Senior Department ka lo chhuahsan ve leh dawn ta, he department-a ka awm chhung zawnga chiang taka ka hmuh chu Senior Department zirlaite hi lehkhathiam rual, an thil zirlai te a taka hman chak rual an ni a, mawhphurhna pêk thiama kaihhruai peih chuan ṭangkai taka hman theih an ni tih hi a ni. Thleng sil hi phurrit anga ngaitu tam zawk hi anmahni nilovin an nu leh pate leh an chhungte an ni tlangpui ṭhin a… “A hahthlak thlak nen, dispo hman ve mai awm a lawm…” ti zawnga an rilru lo tihnual ṭhintute hi tudang nilovin an laina hnaite an ni tlangpui ṭhin. Nu leh pate hian kan fate kan hmangaih dan hi a tipaukhauh zawng leh midangte ṭanpui thei tur zawnga kan lanchhuahtir a ṭul khawp mai; a ti no zawng leh a ti sawngnawi zawng nilovin.

Thlengsil pawl…thenkhat an lo awm sawn hman

Ṭhahnemngai taka BIOCONE kaltlanga environment humhalh inzirtira hmun hrang hranga lo vak kual ve ṭhin, environment chhe zelin a nghawng lian tak Climate Change tlangaupuia ramchhung leh ram pawn thlenga lo vakvai ve tawh ṭhin tan chuan Environment humhalhna kawng awlsam te mai, ruaichaw thleng sil hi sawi loh theih a ni lo!

Kumthar chibai u.