Tuibur nge Tur bur?

Rebecca Lalmuanpuii
Department of Chemistry,
Mizoram University

Indian Council of Medical Research (ICMR)-in National Cancer Registry Programme report (NCRP 2013)-a a tarlan danin India ramah chuan Mizoram, a bikin Aizawl district-ah, cancer vei an tam filawr hle a, mi nuai khat zelah mi 273 velin cancer vei ang an ni a, East Khasi Hills (Meghalaya)-in a dawt (216.0). NCRP-in a tarlan danin Mizorama cancer chi hluar zual chu pumpui, thin leh chuap cancer-te a ni a, tin, hmeichhe zingah chhul hmawr cancer a hluar ber bawk. Mizorama pumpui cancer hluar dan hi pumpui cancer hluarna rama an sawi – Japan, Korea, Chile leh Costa Rica ram te nena khaikhin tham zet a ni.

Heti taka Mizote cancer vei kan tam hi zirchian ngai tak a ni a. Cancer chi hrang hrang zingah zuk leh hmuam (Vaihlo leh a kaihhnawih)-in a thlen theih mai chi vei kan tam ber lehzel hian ngaihtuah a ti thui hle. Zuk leh hmuamin cancer a thlen theih dan hrang hrangte mithiam ten an sawi fo ṭhin a, Mizote nuna hmun chang thuk tak pakhat, tuibur-in Mizo te min eichhiat mêk dan hi kan hriat tam loh pawl tak a ni awm e. Tuibur hi a lo hlauhawm reng em? Engtiang chiaha hlauhawm nge? Damdawi a ni reng em? tih te hi tunlai thiamna leh khawl changkang tak hmanga kan zirchianna te lo thlirho ila.

Mizote leh Tuibur
Kan pi leh pu te hunlai kum tam tak kal ta aṭang tawhin tuibur – zuk leh hmuam hi Mizo nungphunga bet tel tlat a ni tih hi Mizo tawh phawt chuan kan hre vekin a rinawm. Mahse kan pi leh pu te khan engtik lai aṭang chiahin nge an chin ṭan tih erawh hriat a harsa deuh. Tuibur zuk leh hmuam hi khawvel hnamdang tute mahin an chin ve loh thil danglam tak mai a ni.

Hmanlai chuan kan pi leh pu te khan pemthar damdawi atan te an lo hmang tawh ṭhin a, khang hun laite kha chuan damdawi dang awm hek lo. Tunlai ṭhangthar leh zel te pawhin tuibur hmuam hi ha na damdawi ṭha tak a ni ti tlat te pawh an la awm a, hei mai bakah ṭhenkhat kum upa lam deuhte phei chuan pemthar damdawi a nih an la ring cheu a, saphihrik sehna hmuamhma a hnawih a ṭha ti te pawh an awm a, ṭhenkhat leh thung chuan chuan pumna damdawi atan a ṭhat zia thu an sawi ve leh zel bawk a, “hmuam dâk tawh hnu hian han lem ila pumnate pawh a dam vang vang zel” ti pawl an awm nawk bawk. A tam mai, kan sawi vek seng lo vang; tuibur vanga dam emaw tiin tam tak chuan an rinna an lo dampui te pawh a ni maithei bawk e.

Tuibur thlawr dan chikhat. Pic: Anon.

Tuibur hi vaihlo vap thlawr-al, tui hmanga zûk, al ṭha tak mai a ni a, chutiang taka al ṭha an zûk chuan ná kha a zuk luahlan/chhawk avangin dam angah an inngai a ni ber mai awm e, mahse tuibur alin ná a zuk chhawk rual hian taksa a thil ṭha lo a thlen theih (side effect)-te erawh kan ngaihtuah thleng meuh lo. Tuibur hmang kher lo hian vut aṭanga thlawr tho, chingal hi hmang ta se, a hlauhawmna nep zawk siin, na a chhawk dan a thuhmun reng tho mai thei; chingal hman ngawt erawh tih sa loh a ni. Chumi a nih avang chuan mi tam takin tuibur hi damdawi a kan ngai tlat hi kan paih bo a hun tawh hle a, tuibur ṭhat loh dan leh a ṭhat lohna chhan ber zawk hi kan hriat chian a ṭul tawh tak zet a ni.

A tlangpuiin Mizo te hian dawhtheihna kan tlachhamin kan ngaih a sam a, damdawi kan ei pawhin a dam nghal loh chuan kan hrethiam lo a; thil ṭha lo kan tih pawhin a ṭhat lohna a lan nghal mai loh chuan kan ngaih a ṭhat loh phah lem lo fo bawk. Chutiang chu kan mizia a nih avangin tuibur hmuam a, damdawi atana hmang ṭhin tam tak te pawhin chawp leh chilh a tuibur ṭhat lohna a lan chhuah nghal mai loh avangin a ṭhat lohna hmuh tur leh sawi tur an hre hauh lo ang. Mahse, vaihlo aṭanga siam a nih ve tho avangin, vaihlo kaihhnawih aṭanga siam, zuk leh hmuam chi dangte ang bawkin kan taksaa pawi a khawih theih dan chu a thuhmun reng si a ni.

Mihring hriselna khawih pawi thei thil, tuibur a awm (chemical/tur) hrang hrang zir chian nan hian khawl changkang leh ṭha tak tak chi hrang pali hman a ni a, tun tumah hi chuan Inductively Coupled Plasma Mass Spectrometry (ICP-MS) hmanga tuibur a tur hlauhawm awm kan hmuhchhuahte kan tarlang dawn a ni. Aizawl, Kolasib, Champhai, Khawzawl, Lunglei, Tawipui leh Saiha aṭangte a tuibur sample kan lakkhawmte chu ICPMS khawl, Catholic Kwandong University, South Korea-ah zirchian a ni a, chu khawl hmanga tur lam chi awm zat hmuhchhuah leh mihring tana hlauhawm thei, natna hlauhawm zawk thlen thei zat World Health Organisation (WHO) leh zirmi ten an bithliah chinte nen khaikhin leh a ni bawk.

Tuibur nge tur bur?
Sawi tawh angin he zirchiannaah hian Korea rama an khawl changkang tak (ICPMS) hman a ni a, chu khawl chuan tuibur a toxic metal awmte a thliar hrang char chara, a awm zat nen lam a tehfel nghal vek bawk. Toxic metal tehna/endikna khawl hi chi hrang hrang a awm a, khawl dang tam tak aia he khawl chungnun bikna chu khawl tam tak ten a zuk teh/hmuh (detect) phak loh pawh a teh/hmuh (detect) theih vang a ni. Chu mai bakah he hmanraw hmang hian tui lam leh thil sakhat lam a elements/metal awm hrim hrim leh a awm tam lam thlengin a hriat theih a ni.

Kan zirchianna aṭanga a lan danin tuiburah hian Toxic metals (mihring leh rannung tana tur hlauhawm) chi hrang hrang a awm ngei a, chung zinga a hlauhawm zual pangate phei chu International Agency for Research on Cancer (IARC)-in metal chi hrang hrang zing a mihring a cancer thlen thei a tih te a ni nghe nghe a. Chungte chu Arsenic (As), Lead (Pb), Cadmium (Cd), Nickel (Ni) leh Chromium (Cr) te a ni a. Tin, heng toxic metals, tuibur a awmte hi a mal khai pawh a mihring-a cancer thlen thei ṭhiau, mihring taksaah pawi nasa taka khawih a, natna dang tam tak thlen thei ṭhiau khawp a tur hlauhawm a ni.

Engtiang chiaha tur tam nge a pai?
Tehna dang pahnih, kan ei leh in reng reng a metals hrang hrang a hlauhawm chin leh hlauhawmlo chin (permissible limits) tehkhawng fel fai tak United States Environmental Protection Agency (USEPA) leh World Health Organisation (WHO) ten an duansa leh tuibur a toxic metals awm te kan khaikhin leh a. Tuibur a Arsenic (As), Cadmium (Cd) leh Lead (Pb) te hian phal chin bak (permissible limits) a pel chiang hle a, mihring taksain a do let theih aia tam fe a awm a. Nickel (Ni) leh Chromium (Cr) te erawhin phal chin (permissible limits) pel ve lo mahse, an hlauhawmna a nep phah chuang lo a, mihring taksaa a lo inkhawlkhawm khan mihring tana pawi thei chin a thleng thuai ṭhin. Heng toxic metals te hian phal chin an pel emaw pel lo emaw, kan hriat loh hlanin kan taksaah tlem tlemin a inkhawl khawm a (bio-magnification), kan hriat loh hlanin nasa fein kan taksa a lo eichhe hman ṭhin a, kan taksaah natna eng emaw a lo lan chhuah meuh chuan pawi nasa tak a lo khawih tawh tihna a ni.

Tuibur chu engvanga hlauhawm nge?
Heng thil ṭhalo, chemical hlauhawm tam tak kan sawi takte hi tuibur thlawrtute vang a lo awm emaw ni le? An tui hman pawh a thianghlim tawk loh thu an sawi fo bawk si a…engvang ngawtin nge maw heng tur hlauhawm hi tuiburah a lo awm le? Tih hi zawhna awm thei tak a ni. Chung zawhna chhang tur chuan tuibur mai bakah, tuibur thlawrna atana vaihlo leh tui an hman te a hranpain kan zirchiang leh bawk.

Tuibur thlawrna atana hmun hrang hranga tuibur thlawrtu ten tui an hmanah hian khing a chung a kan sawi tak toxic metals ho hi hmuh a ni ve lo a, vaihloah erawh chuan tuibur a kan hmuh lêt deuh thaw zel hmuh a ni thung. Kan sawi tak ang khan tuibur pawh vaihlo atanga siam a nih ve tho avangin tuibur thlawrna atana an hman vaihloah khan heng thil ṭha lo tam tak hi a awm sa reng vang zawk a ni. Ṭawngkam dangin, tuibur a kan hmuh toxic metals ho hi an thlawrna vaihlo aṭang vêk a lo chhuak tihna a ni.

Tlangkawmna
He zirchiannain a tum ber chu “Mizo mipui ten tuibur a ngaihdan atthlak tak kan neih ṭhinte paih bo a, tuibur hi vaihlo aṭanga siam a nih ang bawkin mihring taksa khawih chhe thei, tur tam tak (toxic metals), a awm a, natna chi hrang hrang a thlen theih mai piah lamah cancer hial pawh thlen thei thil ṭhalo tam tak a keng tel a ni tih inhriattir” hi a ni. Chuvangin tuibur hi damdawi ni loin, mihringte tana tur hlauhawm tak a ni tih hi i hre tlang ang u. Tuibur avanga natna hlauhawm tak tak kan kai theihte pumpelhna awlsam ber chu tuibur hman loh/tih loh hi a ni.

[Vanglaini Vol. – XXXI No. 84, April 8, 2016-ah tihchhuah a ni]

Think.Eat.Save

Environment chungchang te, a chhiat tawh dan leh a humhalh dan kawng hrang hrang te kan hre chamchi a, mahni phak tawk ṭheuhah, a humhalhna kawngah pawh hma kan sawn tlang viau tawh a a lawmawm tak zet a ni. Environment han tih hian Mizoṭawng chuan “Kan chhehvel thil” tiin kan sawi mai ṭhin a, a dik thawkhat viau a, amaherawhchu Environment-ah hian keimahni, mihring te leh nungcha dang te pawh hi kan tel ve a ni tih kan hriatnawn a ṭha. Zirmite chuan Environment pawh hi chi hrang hrangah an la ṭhendarh leh chhawng a, tun ṭumah erawh hi chuan Bio-Physical Environment hi kan sawi ber tur a ni ang.

UNEP chuan World Environment Day 2013 thupui atan “Think.Eat.Save.Reduce your Foodprint” tih a thlang a, hei hi buh leh bal (Food = Chaw), eiral ni silo, thildang avanga riral ṭhin venna tura hmalakna a ni. UN Food and Agriculture Organisation (FAO)-in a tarlan danin kumtinin buh leh bal 1.3 billion tonnes (ton tluklehdingawn khat leh vaibelchhetak thum) a riral ṭhin. Hei hi Africa khawmualpuia Sahara thlaler chhim lam ram, ram 27, chhunga cheng ten kumkhat chhunga buh leh bal an thar chhuah zat nen intluk tawka ngaih a ni. Hetih lai hian khawvel mihring pasarih zela pakhatin chaw ei tur an nei lo a, rilṭam/chaw ei tur neih loh avangin nitin naupang kum nga hnuailam mi 20,000 thi ziah anga chhut a ni bawk. Kum khata chhunga buh leh bal eiloha riral ṭhin hlut zawng hi US$ 1trillion (Dollar tluklehdingawn sangkhat) hu zet a ni.

Buh leh Bal, Ei tur riral

Mihring te ei tura ruahman, buh leh bal – eitur ten an chakna an hloh emaw, mihring te ei tlakloh leh ei theihloha chhan hrang hrang avanga  a lo awm hian Food loss leh Food waste an ti a, Mizoṭawng chuan buh leh bal riral tiin emaw ei tur riral tiin emaw a sawi theih mai awm e.

Buh leh bal (chaw) mihring te ei tura duan, a eitu tur, mihring te hnen a thlen hmaa bo thlau emaw riral emaw, ṭawih chhia emaw hi food loss an tih chu a ni a, buh leh bal a tharchuah/siamchhuahna hmunah te, thar sa sawngbawlna hmunah te leh phurh kual a, semdarhna lamah te food loss hi a tam ber. Food waste an tih, mihring te eitura ruahman, a eitur te hnen pawh thleng thlap si, chhan dang engemaw avanga ei loha rirala bo thlau ta ang hi a zawrhna hmunah leh a leitu te kuta a awm tawh hnuah a thleng tam ber thung. Hralh chak loh vang emaw, ei zawh sen loh leh ei har lutuk vang emaw a thleng a ni tlangpui.

Buh leh Bal Riral leh Environment inlaichinna

Environment leh buh leh bal riralin eng inzawmna nge a neih? Tih hi zawhna awm thei tak a ni. Leia thilnung tinreng te hian dam khawchhuah nan chaw kan mamawh a, mihring te phei chuan kan mamawh zual bik emaw tih tur a ni. Kan ei tur, kan chaw tur thar turin tha leh tui, sum leh pai, hun tam tak kan sen a ngai a, chumai bakah a chinna tur hmun te, a zawrhna tur hmun te a ngai bawk. Chung mi thar sa lei tur chuan sum leh pai tam tak sen a ngai a, ei theih tura sawngbawl a la ngai fé bawk. Buh leh bal te eiral ni siloa kawng dang, ei tlakloha a riral hian, kan sawi tak, sum leh pai, tha leh tui, hun leh hmun kan sen zawng zawng te kha a thlawn vek tihna a ni a, a hlutzawng chhut thiam tan chuan thil uihawm tawp a ni.

Khawvel puma buh leh bal, ei tur tharchhhuahna leh siam chhuahna hmun te hian he leia mihring te chen theihna tur ram za zela 25 a zau a awh a, tui thianghlim za zela 70 hman a ni a, Greenhouse Gas siamchhuah za zela 30-ah mawh a phur bawk a, ramngaw chereu chhan za zela 80 pawh hi ei tur siamchhuahna leh tharchhuahna kawnga hmalakna vang a ni, FAO chuan a ti. Chuti a nih chuan buh leh bal tharchhuah tawh, ei tur ei leh si loha a riral nasat chuan a hlawkna tel bawk silovin natural resources kan ti riral thlawn tihna a ni a, khawvel kan tichhiat belh zel tihna a ni bawk.

Mizo ruai chaw buatsaih lai

Khawvelah mihring kan pung zel a, chaw kan mamawh tam tial tial a, a tharchhuahna turin hmun kan mamawh zau telh telh bawk. Kan eitur tharchhuahna turin ramngaw kan ṭhiat a, luia sangha leh thilnung dangten an tuar bawk a, ran vulh te chaw tur hnim leh thlai dang tam tak lak a ngai bawk. Chung zawng zawngin a nghawng chhuah chu Environment chingpen a ni a; thingin a tuar a, mauin a tuar, luiin a tuar a, ruahtui a tla tlem a, nungcha dangin an tuar a, a nghawng nasat ber chu mihringte bawk hi kan ni. Buh leh bal riral hi leilung hausakna tih riralna chikhat a ni a, a chhe zawnga Environment nghawngtu lian tak a ni bawk.

Ei tur riral tihtlem – Environment vawnhimna

He leia mihringte kan awm chhung hi chuan buh leh bal tharchhuah hi a reh dawn lo va, ei tura ranvulh lah a bo hek lovang. Ei tura thar tawhsa te a riral mai lohnana hmalak a ngai a, chu mai bakah mamawh tawk bak dehchhuah loh a ṭul. Kan tharchhuah tawhsa te pawh a vawnṭhat kawngah hma kan lak a ngai tak zet a ni. He thupui “Think.Eat.Save” an thlanna chhan pawh hi Buh leh Bal riral nasa lutuk tih reh hi Environment vawnhimna kawng pawimawh tak a nih vang a ni.

Mongol Bort. Image Courtesy: https://khantravel.mn/air-dried-meat-borts/

Hmanlai chuan eitur vawnṭhat dan kawng tam tak an neia, a ṭhen an rep a, a ṭhen a téng khang a, a ṭhen an um a, a ṭhen an er-fu a, tunlai angin khawl leh hmanrua neiṭha lo mahse, an vela thil awm te ṭangkai takin an hmangthiam a, eitur vawn ṭhat an thiam êm êm a ni. Hnam hnufual zawka ngaih ten eitur vawn ṭhat dan kawng hrang hrang an hriat te leh an chindan te chu tunah hian UNEP hian a khawn khawm mek a, Mongol Lal ropui Genghis Khan-a leh a sipaiten Asia ram zaupui mai hneh tuma an rammut laia an chaw rinpui ber chu bort an tih mai, bawngsa – rêp dan chikhata rêp a ni a, chung Bort kuttum tia lek chuan bawng pumkhatin chakna a pai ang zat tho a pai niin an sawi. Chu’ng Mongol ho chaw vawn ṭhat dan te leh hnam hrang hrang ten ei tur vawn ṭhat dan an neih chu chawi nun leh tum mêk a ni.

Chakeshang-Naga ho vawksa sawngbawl dan

Hetih lai hian, tunlai, thiamna sang takah hian eitur vawn ṭhatna hmanrua chi hrang hrang a awm chung hian ei loha riral a nasa zual sauh emaw tih tur a ni a, a bik takin ram changkangah a hluar a, eitur vawnṭhat kawngah an inthlahdah avangin ei tur ei siloh tam tak a ri rala, ram hrang hrang te economic dinhmun a tlakhniam mek lai hian chaw/eitur man a pung zel a, kum 40 chhunga chaw/eitur man a san lai ber niin FAO chuan a tarlang. Chuti chung chuan eilohin tam tak a riral reng tho va, sum tam tak an sengthlawn reng tihna a ni.

Mizote dinhmun

Kan Pi-Pute khan buh hi nunna ber, chaw pui ber a nih avangin, paih thiangloah an ngai a, rama an chaw ei bang nawi pawh an paih mai mai ngailo. An phak tawkah eitur vawnṭhat dan kawng pawh an lo hre fu mai; thil chi hrang hrang um nachang an hria a, sa leh thlai chi hrang hrang rep ṭhat nachang an hre bawk. Tin, chaw nawi eitur vawk leh ran dang vulhna chang an lo hre leh zel te kha an ngaihsanawm ngawt mai, ṭhangtharte pawhin kan chhunzawm zel a ngai a ni.

Damparengpui khaw pain a buh thar, In lama an phurh thlen.

Mizoram ang tlangram, in kalpawh zung zung a harsatna hmunah phei hi chuan buh leh bal vawnṭhat dan kawng hi kan zawn nasat a tul takzet a. Post-Harvesting plant te hi chu Policy Matters lam a nia, Sorkar hotu te remhriatnaah dah ta ila, mipui nawlpuiin kan tih theih leh kan tih mêk tam tak a awm a, chu’ng chu midang te hnena kan hlan chhawn ve zel pawh a ṭul a ni. Ram hla taka mi chah kher emaw, ram hla taka thawn chhuah kher emaw kan tum hian, a thawn kualna velah ṭhahnem fe chu a riral ṭhin a, chu ai chuan kan bul hnaia kan lei mai emaw, kan hralha mai emaw hian riral tur a titlem a, Environment vawnhimna kawng awlsam tak a ni.

Tlangkawmna

Hausak leh changkânna umna khawvela cheng te hian kan duham luat kan tuar ṭan mêk a, buh leh bal chingtuin tam tak thar a tum a, a zuar chhawng tuin hlawk lawih tham tur hralh a duh leh a, a leitu ten lak tama lak tlawm an tum lehna khawvelah hian kan tharchhuah sa, kan hralh sen loh leh kan ei senloh ṭhahnem tak a riral mêk a, chung riral ta te leh riral lemlo te pawh tharchhuak a, siamchhuahna kawnga thawhhlawk ber chu kan chenna leilung, sik leh sa, “Environment” hi a ni a, Environment-in a zir loh chuan kan tharchhuah a tlem a, tharchhuaktu tur te kan chaklo a, tharchhuahsa leina tur thawhchhuah a harsa ṭhin bawk. Chutih rual chuan kan tharchhuah sa engmahlova a riral leh si hian keimahniin kan tuar a, Environment a nghawng pawi êm êm bawk si. Chuvang chuan tharchhuah leh eiral inbûk tawk sela, ei sen loh emaw ei mai loh tur emaw vawnṭhat dan kawng kan dap a ngai a, ningnawi ngah loh kan zir thar a ngai tak zet bawk a ni. UNEP Executive Director, Achim Steiner-a thusawi hian ti tawp teh ang “Ram economy te, Environment leh mihring nunphung te leh tunlai khawvela harsatna hrang hrang, ṭamtla te, sik-leh sa danglam zel leh ramngaw chereu zel te leh ram leilung chhe mek te hi a inkungkaih a, chung venna kawng pawimawh tak chu Ei loha riral tih tlem hi a ni.”

[June 5, 2013-a Vanglaini chanchinbu-a tihchhuah tawh, siamrem a ni]

Raw chi tha – Bihchianna

Environment & Forest Department-in an chhianchhiah danin kum 2010 thleng khan Mizoramah hian mau chi hrang 35 a awm a, chung zinga 25 chu tualṭo a ni a, a dang 10 chu lakluh (introduced) a ni (E&F, 2010); heng ramdang maute hi kum 2006 aṭanga 2009 inkara Mautam dolêtna scheme – BAFFACOS (Bamboo Flowering and Famine Combat Scheme) leh National Bamboo Mission (NBM) kaltlang te a lakluh ni berin a lang. Ramdang mau, Mizorama lakluh tam zawk hi a tira a laluttu te beisei leh ngaihtuah ang kha pha tak ang maw?

Kan Chief Minister zahawm takin chawkluh a tum raw chi 2, Mizo te dinchhuahna tur bulpui, India Hmarchhaka helna tihrehna tur a hmanraw tangkai la ni thei te hi i lo bihchiang dawn teh ang:

1. Dendrocalamus brandisii (Munro) Kurz

Raw lian tak, hung nei chi, Tropical Wet Evergreen Forest (Phai-ruahtui dawng tam ngaw)-a awm chi a ni a, India ramah chuan Manipur leh Andaman thliarkarah a tualṭo-a, Myanmar, Thailand tih velah a awm bawk. India ram hmundangah a tualṭo thu sawi a la awm lo. Manipur-ah chuan Jiribam chhehvelah a tualṭo a, Meitei ho chuan ‘Wanan’ tiin an sawi. Kum 1913 chho aṭang khan Coorg District, Karnataka-ah lakluh a ni a, ‘Burma bamboo’ tia hriat a ni, chuta ṭang chuan India ram hmundangah, a bikin Chhim lamah, thehdarh a ni ve ta zel a ni. India chhimlama an duhchhan nia an tarlan chu khung lai rama mau-raw tualṭo [Bambusa bambos (Mizo: rawhling); Dendrocalamus strictus (Mizo: Tursing)] te ang lo taka hling a neih ve loh vang te, a pum/a hung a ngil vang te leh a pum a len zawk vang te a ni ber (Viswanath et. al. 2013). Karnataka leh a chhehvela an hmanna tam ber chu deh hnang atan te, pal banah te leh leilawn siam nan te a ni a (Singh 1986; Viswanathan et al. 2013), Manipur-a a tualṭonaah chuan a tuai an ei a (Viswanathan et al 2013), Manipur khawpui Imphal leh a chhevel bazar-a mau-raw lam kaihhnawih thil chi hrang hrang zawrhnaah erawh ‘Wanan’ aṭanga siam emaw a tuai emaw a awm ve lo thung (Singh et al. 2003).

Dendrocalamus brandisii. Image courtesy: https://www.guaduabamboo.com/species/dendrocalamus-brandisii

India Chhim lam state ṭhenkhata an chin, Institute of Wood Science and Technology (IWST), Bangalore ten an zirchianna aṭanga a ṭhatna leh ṭhat tawklohna an sawi hrang hrang lo thlir ila:

1.1 A ṭhatna te:

(a) Hling a nei lo, a kung a ngil. A hung a bit lo.

(c) Hmun hnawng leh uap (humidity sang)-ah a ṭha duh a, pal-chawi atan te, kawr kam leh dil kama phunah te a ṭha.

(b) A pum a len avang leh a chang a khat avangin paih tur a tlem a, agarbatti kuang atana hman a remchang.

(d) Tuai a chhuah hnem; a tuai hi a eitlak bawk. Deh hnang atan leh hriamhrei fawng/ha atan a ṭha bawk. Maimaw pangnang khawina thlangra atan te, In chhung sekrek thil hrang hrang atan te, thing leh thlai kung do na atan te a ṭha.

(e) A tâmin chi a chhuah te hi awlsam takin a ṭiak thei; a chi a tlak hlima kui/chin vat a nih loh chuan a thi (inviable) hma hle thung; a zung kar (rhizome) pawh tihpunna remchang tak a ni.

(f) A hnah leh a ṭang tla a tam avangin leiṭha (vermicopost) siamnan a hman theih.

1.2 A ṭhat tawklohna te

(a) Uluk taka enkawl a, a zar hlawi zung zung loh chuan zar hnawksak tak a chhuah hnem a, a len tak tak hnuah phei chuan enkawl harsa tak a ni.

(b) Chinpun atana a zung kar a harsain, a hautak.

(c) A pum a len avangin sah hnuah lakchhuah a hautak.

(d) A pum a len avangin phurhkual a hautak a, a ṭiak leh a bulkar ken kual zung zung a harsa.

(e) Tui a paihnem avangin, uluk taka thah a sawngbawl loh chuan pal leh eng ilo a hmanin a tlo lo, kum a daih meuh lo.

1.3      Bawmtu leh natna

D. brandisii hi India ram hmun tam zawkah mikhual a nih miau avangin India rama mau-raw dang aiin bawmtu leh zar buaitu a ngah emawni tih tur a ni. Chung zinga langsar zualte chu Aphids, leafminer leh termites te a ni.

Aphids – Mau hnah leh a ṭanga tuihnang (sap) dawttu a ni a, a tuai chhuah hlim aṭanga zar a neih thlengin an bawm tlang pui ṭhin, hei hian a kung a ti chaklo-a, a ti hrisello a, a  tlo loh phah thei.

Leafminers – Keptuam leh ram tho lam chi ho engemaw zatin D. brandisii hnah hi tuinan an hmang ṭhin a, heng rannung tui te hian mau hnah hi chawah an ring a, an ei filh rel rul ṭhin.

Termites – A pum sah hlim, thah nghal (treatment pêk) siloh hi tlumpi (termites) in an bawm duh hle. Tlumpi hian a thahrui a chhah sak a, ruah tui leh hnawng a ngam loh phah sawt a, a tlo loh phah ṭhin. Tlumpi leh eichhetu laka venhimna kawng awlsam ber chu sah hlim a thah (treatment pêk) a ni.

Leaf blight leh Alternaria leaf spot an tih mai hi Fungi chi lam zinga mi Fusarium spp leh Alternaria spp ten an thlen a ni a. Heng natna hrang hrang te hian mau ṭhan lenna leh a tisa chhungril insiamrema, inthuamchak tur a ti ṭhuanawp a, a zik a tluak loh phah thei a, a tlo loh phah ṭhin.

Mau-raw dang ang bawkin a tam ve ṭhin a, kum 45 – 50 inkardanah, tam dan chi hnih sporadic (tahtawla tam) in emaw leh gregarious (tampui)-in emaw a tam ṭhin. Kum 1961 – 1962 khan Karnataka-ah a tam a, kum 1987 – 1988 khan Manipur-ah a tam bawk. Hemi hnu hian a tam leh thu sawi a awm tawh rih lo.

2.         Dendrocalamus latiflorus Munro

Raw chi ṭha nia an sawi dang leh chu Taiwan giant bamboo an tih mai, Taiwan hoin ‘Ma’ an tih Dendrocalamus latiflorus Munro hi a ni a. Myanmar leh China chhimlam leh Taiwan-ah te tualṭo a ngaih a ni a (Dransfield and Widjada, 1995), Asia chhim-chhak lam ram ṭhenkhatah chin pun a ni bawk (Rhind, 1945)

Dendrocalamus latiflorus hung. Mokokchung District, Nagaland

D. latiforus hi hung chhah tak nei chi a ni a, raw sang tak 45 ft aṭanga 82 ft thlenga sang thei a ni a, mau-raw lam chiah chuan a sang thei bera ngaih a ni. A tlang tehkualin 3 inches – 8 inches-a lian a ni tlangpui a, a chang leh chang inkar hi 8 inches – 27 inches-a sei a ni thei bawk. A tualṭona hmunah te hian phaikuam aṭanga Zongaw-ah a ṭo tlangpuia, ruahtui tamna hmunah a ṭhangduang bik bawk. Chutih rual chuan lei bán leh dûpah te, leiṭhil – al bawk si (alkaline) emaw lei thur (acidic)-ah te emaw chuan a ṭhan a ṭhalo a, tuai ei tur phei chuan chin loh a ṭha zawk.

Dendrocalamus latiflorus tuai, Mokokchung District, Nagaland a mi. D. latiflorus leh D. giganteus te hi raw chi inhnaih tak leh thliar hran har tak a ni a, a par (tam) aṭanga thliar hran a awl ber niin an sawi

He rua hi Manipur leh Nagaland-ah pawh chin a ni a, Manipur-ah chuan Kuki hoin Myanmar aṭanga an lakluh nia ngaih a ni (Naithani, 2006).  India ramah chuan Nagaland hi D. latiflorus tam berna hmun a ni (Naithani, 2006); kum 2004 – 2005 khan Nagaland hmun hrang hrangah a tam a, kum 2008 khan a tahtawlin Manipur-ah a tam ve leh bawk. Raw dang ang thoin kum 45 – 50 inkara tam chi a ni a, a tahtawlin emaw, a pumpuhlumin emaw a tam ṭhin (Naithani, 2006). Taiwan lamah chuan a tam thu hriat tur a awm meuh lo a, Phillipines, Indonesia leh China-ah te erawh a tahtawlin, a hun pangngaiah a tam ṭhin (Dransfield and Widjaja, 1995). A zung kar leh a chi kuiṭiah hmanga  chin pun a ni ber a, Taiwan-ah chuan kum 1995 khan hlawhtling takin tissue culture hmangin a chi siam chhuah a ni tawh bawk (Dransfield and Widjada, 1995).

Ao-Naga hoin Warok (D. latiflorus) pum an hmandan chi khat. Image courtesy: Dr. Wapung Walling

Ralleng (Naga) ho hi Mizo te ang bawk a mau-raw hmang nasa an ni a, In sak nan te, hriamhrei ha/fawng atan te, kawng chi hrang hrangin an hmang a. He rua, D. latiflorus hi Chakesang-Naga ho chuan ‘Kupho’ an ti a, thil kumhlun lo chi, râp In leh chhawl buk sak nan te, Inchhung sekrek thil siam nan te an hmang ber a, mau-raw dang aia a duap avangin a tlo lo a, rinrawlah an neih lo. AngamiNaga ho chuan ‘Vumi’ tiin an sawi a, In châk atan an hmang ber a, slab/beam do nan te an hmang ṭhin. Ao-Naga ho ve thung chuan ‘Warok’ tiin an sawi a, chakkhai leklamah, hmanraw chhehchhawl ber atan an hmang a, thil kumhlun tur chiah an hmang ngai meuh lo a, hun reilo te chhunga hman tur, thehthang leh mai theih atan an hmang deuh ber, thingtlang khaw ṭhenkhatah chuan tui chawi nan an la hmang bawk. Kum 2015-a Chozüba, Phek District-a ka kal ṭum pawhin he rua hi mo lawmna ruai ṭhehnaah kutsilna tur tuidawn atan an hmang.

National Bamboo Policy (Revised) leh kan beisei raw chi hnih

India ramin mau tharchhuah leh a kaihhnawih lama hma kan sawn theihna tura hmalakna lianpui mai kan neih chu National Bamboo Mission a ni a, kum 2006 – 2007 khan a thawhkhatna duan chhuah a hman nghal a ni a, he Mission kaltlang hian Mizoramah pawh Mau plantation engemawzat siam a ni nghe nghe a, a chhawr ber State te zinga mi pawh kan ni awm e. Kum 2018 khan NBM hnathawh dan leh hmasawn dan te ennawn a ni a, kalphung thar an duang a, Operational guidelines of National Bamboo Mission (Revised June, 2019) siam chhuah a ni ta a ni.

Operational guidelines of National Bamboo Mission (Revised June, 2019)

Chu guidelines-ah chuan a ram leilung leh sik leh sa a zirin mau chin pun tur thlan tur a nih thu te leh a ram mi ten an mamawh leh hman ṭangkai chi ngaihpawimawh a nih tur thu te tarlan a ni a (section 10.1); rawmngaw nilo, ram bua leh thing ṭo lohna hmunah te, luikamah te heng mau te hi chin tur a ni. India rama mau tamna hmuna mi te leh mau hman uarna hmuna mi te hman dan hrang hrang te, khawvelin mau a hman dan te bakah, sik leh sa leh ram leilung te thlir chungin he guidelines-ah hian mau chin tur bik chi kua a tarlan a ni a (section 10.2), chung zinga chi 5 – Rawṭhing (Bambusa tulda), Ankuang (B. nutans), Phulrua (Dendrocalamus hamiltonii), Phungkirua (Thyrsostachys oliverii) leh Mautak (Melocanna baccifera) te chu Mizoram kan neih sa te vek an ni a. Mizoram kan neihsa loh te hi India Hmarchhaka kan state ṭhenawm hnaia tualṭo te vek a ni a, kan ram hruaitu te duhthusam raw chi hnih – D. brandisii leh D. latiflorus te hi chu an tel ve lo!

Hung nei nge neilo?

Hman deuh khan China mau ṭha chi Moso kha lakluh tumin an beichiam tawh a, an duh chhan chu  “a pum a lian a, hung a neilo bawk a, sah a awl” tih kha a ni a. Tun ṭuma raw chi hnih te hi “a pum a len bakah hung nei chi…” a nih vanga thlan a ni leh thung lawi a. Khawvelah hian rua leh mau te hi an ṭo dan a zirin chi hnihin an ṭhen phawk a, chi khat chu hung nei chi, Science ṭawngkama ‘Sympodial’ an tih mai chi hi a ni a, ‘tufted’ tih te ‘caepitose’ tih te pawhin an sawi bawk. Chi dang leh chu hung neilo chi a ni a, ‘monopodial’ tiin Science ṭawngkam chuan an sawi a, ‘running bamboo’ tiin an sawi ṭhin bawk. Running bamboo an tih chhan chu a zungpui (rhizome) hi a ṭhan chak vang leh a insemdarh chak vang a ni; rawtuai/mautuai te hi he rhizome aṭanga lo chawrchhuak ṭhin hi a ni. Zirmite chuan a hung nei chi aiin a hung neilo chi hi inthlahpung chak zawkin an sawi a, tin, a hung nei hi chu a bawrkhawm luk ṭhin avangin a zung ṭhang zel tur leh tuaichhuah zel turin amah leh amah a indip (congest) hma bik. Tun ṭuma kan hruaitu te raw duh chi hnih te hi hung nei chi, tuai chhuah chak zawk tur a sawi a ni a; hung neilo chi, mautak ang chi ho hi inthlahpung chaklo zawk anga sawi a ni bawk. Zir mite sawi dan nen chuan a inletling hlauh thung mai.

A ṭiak

Kan ram hruaitu lam ten a chi siamchhuaktu pakhat chauh awm angin an sawi a, Assembly House-ah hial pawh a siamtupa monu damlohna avanga a chi la dawng lo anga sawi a ni. Tunge a nih ka hre hauhlo a, Growmore Biotech Ltd neitupa, Dr Barathi kha a nih ka ring thla ngawt a. Growmore Biotech hian an website (www.growmorebiotech.com)-a an tarlan danin an buaipui ber chu Beema bamboo an tih mai, Bambusa balcooa aṭanga raw chi thar deuh, tissue culture hmanga an siamchhuah chu a ni.

Tissue culture hmanga D. brandisii ṭiak an siamchhuah chu Kerala Forest Research Insitute (KFRI), Peechi-ah te, Institute of Wood Science and Technology (IWST), Bangalore-ah te leh hmun hrang hrangah lei tur an neih thu Kerala State Bamboo Mission chuan an tarlang a (http://www.keralabamboomission.org). KFRI leh IWST te hi zirlai kan nih lain a hmunah ngei kan lo zu tlawhin kan thlenchilh tawh a, an hnathawh ropui zia a takin kan hmu tawh. KFRI phei hi chuan mau leh tairaw zirchianna lam bik tihchhuahna changtlung tak, ‘Journal of bamboo and rattan’ (International peer reviewed Journal) an nei nghe nghe. Tin, kan sawi tawh angin D. latiflorus hi chu kum 1995 khan Taiwan ramah tissue culture hmangin a chi siamchhuah a ni tawh.

Eng atan ber nge kan hman dawn?

Heng raw chi hnih hi lo neiin, kan ramah hian lo ṭhangduang ta pawh ni  ta tehreng sela engtia hman nge kan tum? tih hi zawhna lian tak, kan Sorkar Flagship programme sawifiahnaa la sawi telloh a ni. Sahsa lakkhawma, phurchhuah dan tur erawh ngaihtuah tel a ni a, a hralh dan tur emaw, a sawngbawl dan tur emaw chu sawichhuah a la ni lo. A hmanna tur hriatsa thlai leh thildang tam tak kan chawk luh tawh te pawh kan hlawhtlinpui hleihtheih loh laia hmanna tur pawh kan la hriat chiah loh han bawhzui chu a huphurhawm angreng viau mai, beidawn tizualtu a ni leh ang tih a hlauhawm mang e. Zir miten ram hrang hranga an hmanna an sawiah hian heng raw chi hnih te hi “a tuai a tui thu leh a tuai ei atana an chin pun” a nih thu an tarlang tlangpui a; “a rua hi a duap avangin thah loh chuan a tlo lo a, rinrawla neih chi a nih loh thu” an sawi zel bawk a, zir ve lem lo, Zopa thil chika lo chik ve, Ralleng pa ho pawhin chutiang tho chuan an sawi bawk. A hmanna dang an sawi leh chu paper siamna a ni; Mizorama kan ngah êm êm, mautak phei hi paper ṭha chi siamnan an duh deuh bik.

Malsuri (Lui hausa)-ah Bangladesh khawpui lama hralh tur mau an tawlh. Thlalak dinglam hi Bangladesh ram chin a ni a, heng mau (Rawthla a ni ber) te hi Bangladesh ramchhunga mi an sah niin an insawi. Hetilai bawrah hian Mizoram leh Bangldesh inrina hi chilchhak phak lek a ni.

Mizoramah rua leh mau heti zat kan neih te hmusit a, ram dang mau, a ṭhat zawkna awm chuang silo ngaisang a, lakluh phet tum mai hi engngemaw a awmzia ni dawn le? Kan rama mau awmsa hmanga siamchhuah theih tur, ramdanga thawnchhuah tlak siamchhuak thei tur zawnga hmalak hi a fuh zawk dawn lo’m ni? Rua a ni emaw mau a ni emaw, eng chi pawhin kumkhat chhungin a nu a tiat tih erawh thudik a ni, kumkhat chhungin a puitlin huna a nih tur ang tiat leh chen a ni nghal ṭhin.

Mizorama Mau-raw chungchang article dang chhiar duh tan www.bambusapiens.com/mau-mawlsawmna/ Vanglaini chanchinbua tihchhuah tawh hi chhiar belh theih a ni bawk ang.

[Zirchianna hi BIOCONE bultuma neih a ni a, VANGLAINI (Mizo Daily)-a Jul. 23, 2019-a tihchhuah a ni]

Thulakna te:

Anonymous (2019). Operational guidelines of National Bamboo Mission (Revised June, 2019). Ministry of Agriculture and Farmers Welfare, Government of India, New Delhi.

Dransfield, S. and E.A. Widjaja (1995). Plant Resources of South-East Asia No. 7. Backhuys, Leiden.

Environment & Forest (2010). Bamboos of Mizoram. Environment and Forest Department. Government of Mizoram, Aizawl. Pp. 1 – 206

Naithani, H.B. (2006). Occurrence and flowering of a Bamboo Dendrocalamus latiflorus Munro, in Nagaland, India. Indian Forester 132(3):358 – 364.

Rhid, D. (1945). The Grasses of Burma. Baptist Mission Press, Calcutta. pp. 1-99.

Viswanath, S., Chethan, K., Srivastava, Joshi, G., Sowmya, C. and Joshi, S.C. (2013). Dendrocalamus brandisii (Munro) Kurz. An ideal bamboo species for domestication in humid tropics. IWST Technical Bulletin No. 12. A Publication of Institute of Wood Science and Technology, Bangalore. Pp 1- 32.

Climate Change leh I-Day Parade

Kum 2016 Independence Day parade-ah khan zirlai tam tak an tluk thu social network lamah a darh nasa hle mai a. A chhan niawma puh theih a tam viau mai. An tluk nasat chhana an puh tak ber chu thusawitu ten thu an sawi rei vang leh ni sat lutuk vang a ni. Aizawla tlu zat an sawilo a, mahse I-Day parade tura inbuatsaih mêk zirlai pakhatin a nunna a chan phah hlauh avangin titi a ti tam hle a nih kha. Aizawl bikah hian astro-turf chungah an parade avangin astro turf ur let rimna lutuk leh sa bik lutuk avang a ni mai angem tih ngaihtuahna a awm a. Astro-turf phahna tho Champhai lamah zirlai 20 leh sipai 1 an tlu a, Lunglei lamah mi 30 bawr an tlu bawk nia sawi a ni. Chutih rual chuan astro-turf phah ve lohna Serchhip-ah zirlai 36 zet an tluk thu an sawi avangin astro-turf ur let vang ringawt hi chu a nih ber loh hmel; a chhan pakhatah erawh a ngaih theih ang.

Kum 2016-a I-Day parade-na hmun hrang hranga tlu zat leh lamtual dinhmun

A chhan diktak sawi fak tur chuan a zir a zirchian a ngaiin a rinawm. Thil chiang angreng tak erawh Climate Change – Global Warming hi a takin kan tuar tan tih hi a ni. Khuarel kalphung piahlama chaka sik leh sa a danglam avangin harsatna chi hrang hrang khawvel ram hrang hrangah a thleng chho mêk a. Sik leh sa danglam zir miten an ngaihpawimawh êm êm – Climate change adaptation leh kan thil tawn mêk hi a inkungkaih tlat a, sik leh sa danglam zel tuar thei tura kan rilru leh taksa kan tih paukhauh a ngai nasa dawn hle a ni.

Adaptation chu eng nge?

Kan chenna boruak a zirin leia thil nung tinreng te hi insiamrem thei tura duan kan ni a, zawi zawiin a lo inher rem ve thin. Tin, thilnung tinreng te hian kan chênna boruakah hian nghawng thui tak kan nei bawka, kan khawsak dan phungin a tidanglam let thei bawk. Pathian remruat dan phung pangngai anga a kal chuan, khuarel sik leh sa dang lam hi chu a muanga, thil nung tinreng te pawh chumi mil chuan zawi zawiin an insiamrem ve thin a; insiamrem a, ngaia neih theih dan lai taka chu adaptation an tih chu a ni. Thilnung thenkhat hetianga insiamrem zung zung thei hi an awm laiin thenkhat chu insiamrem harsat tak an awm ve bawk. Thilnung zingah chukchu hian insiamrem theihna (adaptability) a nei tha lawr lak a, chutih rual chuan dinosaur ho chuan insiamrem an harsata, kum maktaduai engemaw zat kal taah khan an lo mang daih tawh rêng a ni. “A ruh no no chhuakah” tih hi kan chenna lei kalphung a ni.

Pathianin thil a siam dan phung hi a mak tak zet a ni. A then chu khabe ruh chak tak a pe a, a then chu rim hriatna tha tak, a then chu ral hla taka mi pawh hmu chat chat thei khawpa mit tha a pe thung. A then chu chak tlaka tlan thei turin a thuama, a then chu muang êm êm an ni thung. |henkhatin hmul chhah tak an nei a, thenkhat erawh chuan khaw lum tuar tur reng a duan tih hriat reng a hmul pan an nei thung. An chenna boruak leh khawchin danglam dan anga zawi zawi a insiamremin, an ei duh zawng pawh an thlak thleng ve fo thin a, tichhe theitu laka an lo invenna tur chi hrang hrang pawh an nei ve bawk. Chung an theihna hrang hrang te pawh chu an hun tawn a zirin a lo thang ve zelin zawi zawiin a lo danglam ve thin a, a insiamrem ve reng thin. Chutianga insiamrem theihna nei tha te chu an dingchang thin a ni.

Climate change adaptation

Khuarel sik leh sa inlumleh dan hi a muang a, zawi zawia danglam hrêt hrêt a nih avangin thilnung tawh phawt chu an insiamrem thei mai zel thin. Tunlaia khawvelin a hmachawn mêk sik leh sa danglam erawh hi chu mihring te khawsak phung pawlawh tak avanga lo thleng a ni ber a. Chin lem neiloa khawvel boruak ti lum thei boruak chhia leh thil chi hrang hrang kan tihchhuah nasat avang te, duham chintawk neilova, hmasawnna tih changchawia ngaw tha kan thiah ruih ruih avang te, hlawk kan duh luat avanga lei tha siam chawp leh thlai hrik thahna hlo kan hman nasat avang tein kan khawvel boruak a lo chingpen zo ta a. Chumiin a nghawng lian tak chu khawvel lum telh telh hi a ni a. Khawchin a mumalloa, hmun thenkhatah khua a lum êm êm laiin hmun thenkhatah a vawt êm êm a. |henkhatin khawkheng an tawrh laiin thenkhat erawh tuilian avangin an buai bawk.

Heng zawng zawng hi Climate change “sik leh sa danglam” vang a ni a. Thilnung hrang hrang te tana insiamrem hman mang loh khawpa chaka sik leh sa a danglam chuan nungcha leh thil nung te tan dam khawchhuah ngaihna a awm dawn lo a ni. Lo insiamrem thei te pawh, a bikin thlai (producers) te pawh an insiamremna lamah an pianphung danglam hret hret a awm thin. Chaw a ringtu rannung te tan harsatna nasa tak a thlen thei tho tho a ni (Ziska et al 2016).

I-Day Parade leh adaptation

Pathian thilsiam zingah mihring te hi tharum zawng te, rim leh ri hriatna lamah te chuan kan der dêp ber awm e. Chung zawng zawng aiah chuan thluak tha bik min pe a, tung chhoa kal theiin min siam bawk. Pathianin mihring te min siam chung chuan zia a lang chiang hle a ni. Thlarau min pe bik leh zel te hian thih hnu piah lam thlenga kan tana a ruahmanna ropui zia a tilang chiang zual. Mihring te hian thluak tha leh chak tak kan neih avangin kan vel a thil thlengin min nghawng dan a zira insiam rem dan kawng kan dap chhuak thiam bik a, sik leh sa lo inthlak dang lam thut pawh hi fing takin a tawrh dan tur kan ngaihtuah chhuak leh mêk chu a nih hi.

Kum 2016 I-Day-ah khan kum dang ang bawkin silai keng leh kenglo an parade-a, hmun hrang hrangah hnam puanzar chibai an buk a nih kha. |um dang ang bawkin sikul naupang te pawh parade-ah hian an tel a, nasa takin an inbuatsaiha, Aizawlah chuan chawlhkar khat zet rim takin sipai lammual-ah an zir a, district dangah pawh an hel nuai ngawt bik lo ang. Heti taka inbuatsaih nasa chung sia a sa seh a hlen chhuak ve theilova tluk kha a tuartu tan tak pawh a run thlak khawpin a rinawm.

Sik leh sa lo danglam zelah ni a sat dan a na telh telh a, boruak a lum tual tual bawk. Siamtu duan dan (natural cycle) ai a rang a sik leh sa inthlak tuar zo turin an taksa a la insiam rem fel hman lo ni berin a lang. Nisa tuar thang chuan an taksa a chak that phawt chuan an tuar sual mang lo; an tawrh than miau avangin an taksain ngaiah a neih a, an insiamrem thei a ni. Zirlai te erawh zingah nisat hmain sikul an kai a, chhunah class room-ah emaw an tawm char char a, chawhnu-ah an banga, sikul ban hnuah pawna han inkhel ta lawp lawp emaw, in um kawi zak zak emaw an tam ta lo hle. Inchhung daiah inawmlemna hrang hrang khalin hun an hmang tam ta hle a, nisa chu ngaia neih ngaihna awm lo khawpin an inkhung no a, an taksa a fit tawk lo a, an tuar thang tawk lo ni berin a lang.

Parade laia luhai tur ven dan hrang hrang te chu a buaipuitu, kan sipai hotu lam ten an hrilh ngei ang a. Kezungpui tihchêtin luhai tur a ven dan phei chu an bel hlein a rinawm. Kan khawsak dan phungah nisa do lo zawnga kan inher rem nasat tak avangin nisa an han tuar thut kha an taksain a hrethiam lo a, a tlu ta mai niin a lang. |awngkam dangin adaptability nei tha tur zawnga kan khawsak loh avangin Climate change kan tuar chho tan ni berin a lang.

A lehpekah chuan…

Nisen sa hnuaia hnathawk thin te pawhin tawrh fuh loh chang an nei thin. Zu leh ruih theihthil dang (kal tichhe thei) a inhnamhnawih ni lem lo, nisa hnuai inhlawhfa thin te zingah a hluar tak em avangin Indian Council of Medical Research hnuaiah Dr. Venkatesh Jha leh a thuihhruai ten an zirchiang mêk a; khawvel lum zel vanga heng natna te hi lo hluar ta niin an ngai a ni.

Phai khawluma hnathawk thang te chuan zing daiah hna an tan a, ni a lo tlangsan deuhah an chawl a, chawhnu ni dul chinah an bung leh mai thin. Vai ram lama zingkara sikul an kai tan thin te pawh hi nisa lutuk pumpelhna a ni pakhatin a lang. Chutiang zel chuan mihring te hi chuan kan hun tawn a zira insiamrem dan kan ngaihtuah chhuak zung zung thei thin. Independence day parade a ni emaw, Republic Day parade a ni emaw, heti taka harsatna tawk an tam lohna tur hian parade contingent te adaptability ti tha thei tura hma lak emaw, harsatna a thlen lohna tura thusawi tawi deuh zawng emawin kan hotu te an insiamrem ve a tul dawn niin a lang. Tin, lo tlu lo pawh nise nisen sa hnuaia rei tak inpho hian dehydration nasa avangin kal lamah nghawng thalo a nei thei niin mithiam ten an la ngai zui bawk si!

[Sabereka Khuangkaih (Mizo Monthly literary Journal) January 2017-ah tihchhuah a ni]

Ramngaw leh a Zirna

Ramngaw neih zauh avanga hmingţha Mizote hian ramngaw enkawl dan te, a dimdawi dan te, hman ţangkai dan te kan thiam tawk lo hle mai a, ţawngka lama kan ngaihhlut ang aiin a takah kan ngaihlu tawk lo fo ţhin niin a lang. Hemi kawngah hian nasa lehzuala inzirtir kan ngai a, mipui te, tlawmngai pawl hrang hrang te leh Sorkar lama hemi changtu Department te phei chu nasa lehzuala an thawhho a pawimawh awm e.

Kum 1992 chhoa CYMA-in kumpuana Nungcha Humhalh a hman khan nasa takin nghawng a nei a, ramngaw hlutna kan hriatthar phah a, nungcha te hlutna pawh kan hriatthar leh phah niin a lang. Pi-Pute hunlai aţang tawha ramngaw leh ramsate thiam taka enkawl ţhin, Mizote hian kan hnam zia rang kan pensan nasat ber chu ramngaw leh nungcha te chunga ngilneihna lantir hi a ni awm e. Finna leh thiamna lo sang zelah rawmngaw humhalh kawngah harhtharna kan chang leh mêk a, a lawmawm tak zet a ni. Khawtlangin ramngaw an humhalh tam tak a awm a, chungho chu ngaw ţha tak, hawi khawthawnna atana remchang tak, khaw cheimawitu, nugchate tana tualchaina ţha tak a ni ta hlawm. Neitu nihna thinlung puin mahni khaw ta ţheuh chu uluk leh dimdawi takin kan enkawl mai a, khawdang ta leh Sorkar plantation te kan hlut lutuklo ţhin erawh hma kan sawnna tur kawng pawimawh a ni awm e.

Mizoramah hian ramngaw zau tak tak a awm a, ramngaw bawn tak erawh a tam tawh lo niin Indian State of Forest Report 2017 (ISFR 2017) chuan a tarlang a. Chutih rual chuan India rama ramngaw nei zau ber te zinga mi erawh kan la ni chhunzawm reng bawk. Heng kan ramngaw neih te hi uluk leh zuala kan zirchiana, a nihphung, a awm dan, kiam chhan leh pun theih dan tur, hman ţangkai dan tur te kan ngaihtuah nasat deuh deuh a ţul awm e. Chumi ti tur chuan mithiam neih a pawimawh a, chutiang mi chherchhuak thei tura hmalak a ngai a, chumi lama mithiam te chu Sorkar pawhin a hman ţangkai an ngai bawk.

Ramngaw enkawl dan zirna

Ramngaw enkawl dan lam hawi zirna hi Forestry an ti a, United Nations hnuaia Food and Agriculture Organisation pawhin Forestry lam zirtirna leh research hi nasa takin a kalpui a, Department hran a siam hial bawk. Kum 1990 khan NEHU chuan Mizoram Campus-ah Forestry zirna bul a ţan a, hun engemaw chen chu India Hmarchhak lama Forestry zirna sang (MSc) zir theihna awmchhun a ni nghe nghe. Mizoram University a nih hma aţanga vawiin thlengin ramngaw enkawl dan zir mi engemaw zat a chherchhuak tawh a, Mizoram leh India ram hmun hrang hrang aţanga zirlai te an ni. Mizoram University-a Department of Forestry vêk hian PhD pawh eng emaw zat a chherchhuak tawh bawk.

A sang lama zirna changtlung leh ngelnghet tak kan neih laiin, a bulţhut zirna Mizorama pakhat te mah kan la neilo hi erawh a pamhmai deuh. Forestry zirna hi ţhuanghnihin a kal a, Under Graduate (UG) hi Indian Council of Agriculture Research (ICAR) hnuaiah a awm a, professional degree course niin kum li zir a ni a BSc (Hons) Forestry degree pek ţhin an ni. Post Graduate (PG) hi ICAR leh UGC hnuaiah (a university a zirin) awmin kum 2 zir a ni thung a, an zir zawhah MSc Agro-Forestry emaw MSc Forestry degree emaw pek ţhin an ni. Mizoram University a Forestry zirna hi UGC hnuaia awm a ni a, ICAR-in a pawmpui leh hriatpui a ni bawk a, zirchhuak te hi MSc Forestry degree pêk ţhin an ni. Tin, MZU bakah hian Indian Council of Forestry Research and Education (ICFRE) hnuaiah Forest Research Centre for Bamboo and Rattan (FRCBR) kan nei bawk a. Hei erawh a nawlpui tana zirna hmun nilovin Scientist rual ten an zirbingna hmun tura duan a ni. Scientist thawk erawh mi pahnih emaw chauh an awm thung.

image courtesy: http://www.fao.org/international-day-of-forests/en/

India Hmarchhakah hian Agriculture kaihhnawih zirna hrang hrang kan nei a, state hrang hrangah zirna kan neih dan a inanglo fur a, a ram a zirin zir tur hi an thlang ni awm tak a ni. UG-a Forestry zirna hi India Hmarchhakah hian pahnih (2) a awm a, Arunachal Pradesh-ah ve ve awmin, NERIST-leh Pasighat-ah a awm a. Pasighat-ah hian College of Horticulture and Forestry tiin, Central Agriculture University hnuaiah a awm a, kum 2001-a din a ni. Arunachal Pradesh pawh hi Mizoram ang bawka tlangram, ramngaw nei ţha êm êm an ni a, hetiang zirna pahnih ngawt an nei pawh hi a mawh love. Chutihrual chuan an ramngaw leh a kaihhnawih zir bingna ang chi erawh a ram mi te zirchhuah a awm manglo thung hi an vanduaina a ni.

Mizoram leh Forestry zirna

Mizoram pawh hi ramngaw kan neih ţhat dan te leh kan ramngawin enkawl a mamawh zia ngaihtuah chuan Forestry bulţhut zirna hi a tlem berah pahnih emaw tal chu nei ve awma mawi kan ni. UGC hnuai a nih loh avangin College pangngaia dah ngawt a remchanglo thung. Mahse Mizoramah ngei, Central Agriculture University (CAU) hnuaiah College of Horticulture kan neih ve tak avangin Forestry zirna bulţhut kan neih ve theih dan kawng hi awm se a duhawm tak zet a ni. Horticulture College behchhanin, College of Horticulture and Forestry tiin emaw a tihlen theih ngeiin a rinawm. Mizoram University-ah Department hlun tak a nih sa avangin Forestry Garduate te tan zir chhunzawmna turah buaina a awm lo bawk. Kan ramngaw neih te kan humhalh a, enkawl dan kan thiam theihna tura rahbi pawimawh tak a ni ngei ang. Mipui te zirtir thei tura inzirthiam tur mihring chherchhuahna kawng pawimawh tak a nih dawn avangin State sorkar pawhin hemi kawngah hian ţan la se a duhawm hle bawk. Tin, State Forest Service leh Indian Forest Service-ah te pawh hian Forestry lama thiamna nei ngei te a tam thei ang an luh hi duhthusam a ni a; National Forest Policy 1988 (NFP 1988) pawhin chutiang tak chuan kawng a hawng bawk, ngaihpawimawh erawh a hlawh lem hlei lo a.

Mizoramah hian Forestry zirna bulţhut hi nei ila, Forestry lama mithiam hi tun aia tam chhuak se, ramngaw enkawl chungchangah pawh kan ţhahnemngaihna hian nasa lehzualin awmzia a neih a rinawm bawk. Kum khata thing kan phun zat zo zai te hi a tam hle, amaherawhchu thingphunna hun leh hmun fu zan lo avanga a nih tur ang ni lo, ţhang mumal theilo leh zuih ral hi a tam zawk a ni tih chu a chiang reng mai. Chutiang zelin, kan ram mite ei leh bar zawnna bulpui pakhat lo neih te pawh Forestry zirna huangchhunga Agroforestry system an tih hnuaia mi a ni a, sawt zawk leh hlawk zawka thlai kan thar a, kan lo hmun te kan enkawl a, chul kan tih hrin leh theih dan tur pawh hi Forestry thiamna hmanga zawnchhuah theih a ni. Policy engemaw, scientific research mumal awmsilova a ler atanga inthuai buaihna tur chi ruahman fo ai hi chuan a bulthut atanga zirchian a, a zirchiang tur mithiam chherchhuah a, hman ţangkai hi a sawngsawhlawt zawkin a rinawm fo ţhin.

Ramngaw aţanga kan thil dawn leh hmuh te hi sawi dawn ila sawi sen a ni hauh lovang. A tlangpui chu kan hre deuh vek bawk awm e. Kan tan a ţangkai êm êm, a enkawl dan leh a chhawr ţangkai dan kan thiam fumfe siloh hi kan hman ţangkai lehzual theihna tura mipui te kaihruaia, zirtir thei tur mithiam kan mamawh a.  Chutiang mi chherchhuahna tur hmun chu kan tuallaiah ngei kan neih hi kan chanvo a ni. Central Sorkar duh danin (NFP 1988) kan rama thing leh mau te nasa taka humhalh a ni a, mimal huan leh rama kan thingphun te pawh a neitu ten an duh duha an seng theihloh tura khuahkhirh a ni bawk a, tin, riverine reserve avangin kan rama leiţha deuh lai chu vantlang tana hman theih a ni meuh lo bawk. Central sorkarin “state lenzawng aţanga teha za a 60 (60%) hi ramngaw a ni tur a ni,” a tih laiin Mizoram hi chuan 86.3% zet mai rawmngaw kan nei thung (ISFR 2017). Hengte avang pawh hian ramngaw enkawl lama mithiam chherchhuahna tur Forestry College min pêk hi Central Sorkar pawh hian a ba vein a lang.

Ramngaw humhalh hi mahni chauh emaw, tlawmngai pawl chauhin emaw, sorkar chauhin emaw a a vei hian a sawt mawh a, ţanho ngai chi a ni. Pawngpaw humhalh ringawt hian a chhehvela cheng te eizawnna kawng tam takah a tihţhuanawp theih avangin ramngaw enkawl dan mumal tak neih a ngai a, sorkar dan awmsa bawhchhe silo a mipui te ei bar zawnna atan pawha ţangkai tho si a enkawl a ngai fo ţhin. Chu’ng hunah chuan a zirmi te, mithiam te an pawimawh ţhin. Zirna hi a chepakai aţanga a dik a ngai a, a ler a ţhuai ringawt lova a bulţhut aţanga thiamna ngelnghet a awm theihna turin zirna bulţhut neih ţhat a pawimawh a, chutiang Forestry lam zirna bulţhut chu UG (College) aţanga inţan a nih miau avangin Mizoram hian kan mamawh tak zet a ni.

International Day of Forest 2019

March 21 hi “International Day of Forest,” World Forestry Day tia an sawi bawk, ramngaw hlutna leh pawimawhna inzirtir tharna ni atan United Nations General Assembly-in a puang a, kum 2012 aţang khan kumtin hman ţhin a ni. He ni pawimawh tak hi thupui bik neia hman ţhin a ni a. Heng thupui te hi Collaborative Partnership on Forests (ram hrang hranga ramngaw humhalh kawnga thawkho pawl) ten an thlang ţhin a; kumin thupui atan “Rawmngaw leh Zirna” (Forests and Education) tih chu thlan a ni a, a tum ber chu “ramngaw enkawl dan mumal zawkin a ţha zawnga nghawng a neih dan” inzirtir thar a ni ber awm e. World Forestry Day atana March 21 thlan a nih kher chhan hi chhun leh zan rei zawng a inchen ni, “spring equinox” a nih vang a ni bawk.

[Vanglaini Vol. XXXIV No. 66 March 21, 2019-ah tihchhuah a ni]

Mizoram Calendar 2019

Mizoram Calendar hi Sorkar-in a buatsaih thin a nih avangin kum telin mi ngaihhlut leh ngaihven a hlawh a, kumtinin December thla bawrah hi chuan kumthar a mi tur kan ngaihven nasa thin; kan nghakhlel tlang hle thin a ni. Kan nghahhlelh nachhan hi chi hrang hrang a awm thei ang:

  • Mizoram Sorkar hnuaia pisa leh zirna sikul te chawlh hun bi dik taka tarlan a nih avangin
  • Mizoram chhung mawina phochhuah a tarlanin a awmfo thin, chumi tar duh vangin
  • Mizo thil chi hrang hrang lem a chuan thin avangin tar kan chak a, hnamdang te pek atan kan duh.
  • Mizo lemziak thiam te kutchhuak tihlan a ni fo bawk.

Heng chhan hrang hrang te hi heti hian a khaikhawm theih awm e –  Mizoram Socio-Cultural lehEnvironmental Documentary pawimawh tak a nih avangin kan ngaihlu. A kawmah pawh “Glimpses of Mizoram” tih a inziak kher nghe nghe.

Mizo mipui ten Tlumtea thlir taka kan lo thlir chu vawiin, Dec. 28, 2019 Zirtawpni khan a buaipuitu Department lamin mipui te lei theih turin a tlangzarh ta a, pdf version-in an lo siam hmanhmawh leh pek bawk a! Kan indaih zai ve ta angreng khawp mai. Sawi tawh angin Mizoram Calendar hi hun leh ni hriatna mai piahlamah Mizoram chungchang pholanna pawimawh tak a nih avangin, kum dang ang bawkin mi ngaihhlut a hlawh reng a, tichuan a lo chhuak ta a… “a thenin facebook status-ah Mizoram Calendar 2019 mai mai chu…” tiin an update a, pdf copy a darh miau avangin group hrang hrangah an chai laih laih mai. Kan ngaihluin kan ngai thupui a ni. Calendar lehzel han review chu aw, ti chungin hmasawnna duh vangin ka hmuh dan tlem kan thailang ve teh ang:

Milem/Thlalak

Tunhnaia kum engemawzat chhung chu Mizoram tlang dung hrang hrang leh khaw hrang hrang hlimthla te hman a ni thin a, mi tam tak ngaihhlut a hlawh a, “Mizoram lo mawi zia hi aw…” an ti vawng vawng mai. Kumdang ang bawkin kuminah pawh ramthla (scenery/landscape) chi hrang hrang hman a ni leh a. Kuminah hian thlalak chi hrang hrang Ramthla – sawm, sangha dil (land use) – pakhat (ramthlaah a chhiar tel theih tho bawk) leh Mizo te kutpui hlimthla – 1 a awm a. Heng thlalak hrang hrang te hi Mizo lui hmingthang te, tlang hmingthang te, Mizorama khaw faite leh hmun pawimawh te a ni hlawm. Mizo te tan Document pawimawh tak a ni.

Heng ramthla hrang hrang te hi a sawifiahna (caption) pek vek an ni a, khawi hmun nge tih pawh chiang takin a hriat nghal theih a, en mawl tawp ai chuan a nihna hre chianga en chu a manhla leh zual. Chutih rual chuan a hrin dup avanga “evergreen” han tih ngawt mai ang chi te erawh a dikhlel deuhin a lang, information dik tawklo kan infah tihna chu a ni der mai. Reiek tlang hi forest type chi hrang hrang infinkhawmna hmun, agro-eclogical characteristic hrang hrang nei a ni a, evergreen tih tur chu niin a lang lo. Tuna lang tam ber lai phei hi chu phul hmun (Grassland) a ni lehnghal a. Hetiang tlangsanga phulhmun hi “Sholas” ti te pawhin India ram chhim thlang lamah chuan an sawi bawk thin. Grass ho hi kumhlun chi a ni lova, kumkhat dam “annual plants” an ni. Thlasik leh thal inkarchhungin a thi anga, to hawn tan tirhah a rawn chawrno leh ang. Evergreen a nilo.

 A mal mala sawi a, han kher neuh neuh takah chuan famkimlo mihring kutchhuak tih takah, kher chhuah tur a mual mual a awm zel mai. January thlaa Chhimbal zam ruih maiin min lo hmuak nghal ngawt mai te, February – thal chhoa Thenzawl daia bawngchaw, di leh thang hmun hring nghulh mai te, India leh Myanmar inrina, Zokhawthar thlalak, a khua tak aia foreground-a thing zik fiah kak zawk mai te, tu sangha dil emaw kianga balhla hnah a sena sen tai hlar mai te, Mizorama khawfai ber aiawha In 7 emaw chauh lang thlalak te hi han thlir thuaka rilru kap nghal tam tak zinga mi te chu a ni. March thla apianga Chapchar Kut hlimthla a chuang ta ziah ang hian ramthla pawh nise a hunbi mil deuh a siamrem mai theih niin a lang. Tin, balhla hnahsen tai hlar mai erawh  hi chu a taka ka la hmuh ve loh a ni a, a rah eng rawng nge niang aw tih ringawt ka rilruah a awm.

Mizo thil pholanna calendar

Hman atang tawhin Mizo thil, a bikin Mizo thuam thil tih lannan hman a ni thin a. Kuminah pawh Mizo hmeichhe thuam inbel thin chi hrang hrang, tunlai mit mila siamrema tih danglam engemaw zat a awm a, hmaram leh ngotekherh te, Mara thuam te, pawndum leh adt. a awm nual mai. Heng thuamhrang hrang te hi kawrkhainaa khai emaw, puan banna a han ban ngawt thu emaw va awm suh, a inbeltu an awm ve ngei a ngai a, a nihphung leh a nih dan tihlan chian nan“Model” an awm a ngai a ni. Chutih rual chuan heng kan Mizo thil kan ngaihsan leh kan ngaihhlut tak tak hi ramthla kil khawi emaw laia inthlahrung tak maia kan han thiat ringawt chauh mai hi chu a pamhmai deuh chu a ni. May thla a mi erawh Sakawrhmuituai tlang hnungchhawnin a thluang zar thung a. Ni, kumdangah kha chuan an tih lan duh ber (main subject) bak thildang tihlan an duh kha chu a sirah emaw, a laiah emaw, khawiah emaw bawm te ang deuh “inset” an ti emawni kha an siama an dah mai thin kha a ni a. Thildang a dip siloin a lang chiang hrang nalh a,  A hnunga thlalak dang nen a inpawlhbuai ve lem lo, a  awmna tur diktakah a awm tihna te pawh a ni tel bawk ang. Kumina mi erawh kil khatah rem leh remlovah an han thiat luklak a…a inkhuangruallo a, hmuh a hahdam lo!

Sapho hian Model thlalak tarlanna Calendar ngaihsan em em mai an nei a, chu chu Pirelli Calendar a ni a, chunga lang pha chin model te chu an inchhuang viau thin a, thlala tur pawhin mi bik an ruai thin. Thil dang an ti lang ve lem lo a, Model te kha an pho lan ber te chu an ni mai. Steve McCurry-a thla an lak tir ve tum thung erawh chuan saruak hlimthla hmang lovin khawlaiah, an model te chenna ram leh khawlai nun tilang telin a la a, an tihchhuah tukah an hralh zo nghal. Mahse a model te kha an bel chawp ve lem lo.

Mizoram Calendar 2019-a model te thlalak ka hmuh rual rualaka rilrua lo lang nghal chu Pu Ngurthangvela thu leh hla a ni. Music Video a siamin ani chuan Chroma hmang ve lovin a  zai duhna hmun kha a va pan mai thin a ni awm e “Tukverh lemah te, lui lemah te ka zai ve ngailo” a ti e an ti. Tun tuma kan Calendar-ah hi chuan Ramthla-ah rem leh remloah, a rawng leh en dan pawh inpawl teh chiamloin kan nula te thlalak kan bel ve thung a…aestheticallypawhin a fuh lo…design concept mumal a awm lo ni berin a lang. Chhawrpial run ianga mawi kan Zotlang ram nuam hi kan tih chereu nasat tawh em avangin a mawi hlawl tawhlo a, a tilang mawizual tur a mamawh ta a, heng kan nula te hi an lo pen chhhuakta a nih erawh chuan le thudang ni teh se.

Pakhat leh chiah, saptawng tel deuh nuaihin…He Zoram zimteah hian engatinge engkim mai hi entertainment nen kan chawhpawlh a, engkim mai hi kan glamourise vek mai le? Calendar en apianga nula thlalak han en tel ziah a ngai tur hi nupuite an zahawm lawk ang reng khawp mai lehnghal a.

Hawkdak kamtam ti ti: MADS Annual Art Exhibition 2018 thlirna

Mizoram Art Development Society (MADS)-in kumtina an neih thin, Annual Art Exhibition, Archive Hall Babutlanga neih mek chu Nov. 8, 2018 khan ka tlawh ve a. Tv. JVa leh Tv. Rema ten min lo dawngsawnga, painting te kan thlirhoa, Mizoram boruak tawn mek, rip tak lak ata rilru tih thawvenna tha tak a ni. A hlimawmin a boruak a zangkhai khawp mai.

He exhibition hi I&PR leh MADS te buatsaih a ni a. Nov. 6, 2018 khan  I&PR Director Pu David L Thangliana’n a hawng a, Nov. 9, 2018-ah khar a ni.

A hmun hma
‘Archive Hall’ tih hming hian lung a kuai a, mi a hip. Parking erawh a remchang tehchiam lo a, awmna a biru deuh bawk. Mipui nawlpui, kawngkal teilut satliah ang chi te an tlem phah deuhin a rinawm. Chutih rual chuan khawpui thawm riva leh bengchheng dangin a tihbuai loh avangin ngaihtuahna sawrkhawma thlir duh tan erawh hmun tha tak a ni.

Flyer
Catalogue han tih tur chu a ni lem loin a lang, flyer emaw, brochure emaw ti ta ila a dik zawk maithei. Layout leh design pawh a tha thawkhat viau mai. Artist rual intelkhawm kutchhuak atan erawh ka la sit deuh. Exhibit chungchang information mumal a awm lo hian a hlut tur angin a ti hlu lo deuhin ka hria.

MADS Annual Art Exhibition 2018 Flyer

Display
Kumdanga exhibition neihna aiin a hmunhma a eng tha a, thlirtu tan pawh thlir a nuam. Chutih rual chuan art works inang lo tak tak display a ni a, hmun a chep avangin insi deuh thupa tar a ni kha a uiawm ka ti tak zet. A aia hmun zau leh thawl zawk awm thei se, thlir bing duh bik thlir bing theihna turin.

Thlirbing bik neih harsa khawpin a inhnaih…hmunhma neiih that tawk loh vang erawh a ni ngei mai

Exhibit
Kumin MADS Annual exhibition hi kumdang aiin a tlai a, kumdang aiin a thawm a reh bawk. A rawn thleng thut ni berin a lang. Anmahni artist society lamah chuan an lo inhrilh lawk hma viau maithei tho e. Painting, drawing leh sculpture 140 chuang exhibit a ni a, artist 49 an tel. Kumdang ang bawkin kumina theme kan hmuh tam ber chu Mizo culture lam hawi a ni a, Landscape leh portrait a awm bawk a, caricature a awm bawk. A genre zawng chuan realistic hlang deuh thaw a ni. Subject, technique, concept etc. thil thar hmuh tur a awm lem lo.

Kumdang zawng aiin kan artist te kutchhuak a phuailuai niin ka hmu. Skill tha tak, uluk loh leh taimak tawk loh vanga mam lo, concept-a tel lem lo, kuthnu phuailuai ve hrim² hmuh tur a awm nual.

Composition, perspective, proportion etc
Composition lamah tan lak a ngai viau a, proportion leh perspective lamah kan la hniam zual niin a lang. Lu tê uchuak te, bawp sei uchuak te, vawk lian lutuk te, arpa lian over te, In liang sang ta lutuk te…mihring tê ta tet te…sawi tur a awm nual. Zirchian deuha, teh uluk deuha tihdik maitheih a ni ngei ang.

Concept leh subject
Tarlan tawh angin subject pui ber chu Mizo culture pholang thei a ni a. Mizo identity marker ni a ngaih theih turin pawnchei, ngotekherh leh thangchhuah puan te an hmang rim hle. Bristish-in min awp hma khan hetiang puan hi kan nei reng em? tih hi ngaihtuah tham tak a ni a, lo nei pawh ni ta se Lal mual kil phaklo leh hnamchawm ho khan an nei pha ve kher angem? Fehnaa inthuam nan an hmang phal angem? Tih Mizo kan tum lutuk deuh em?

Mizo te chu tlang chhip mual kila In sa thin kan ni tih lehkhabu ziaktu tam takin an ziak a, tun tuma art work-hoah erawh mual rai tha tak maiah, lane fel thlapa In ding a tam hle. Mizoram tlangdung hi Chhim leh hmar hawizawnga inkhawh a nih avangin khaw tam zawk hi chhim leh hmar hawia ding a ni a, Chhak leh thlang inhawi tawna In sak a ni tlangpui thin. Ni awm dan leh eng luh dan atanga teh a chutiang bawhchhia chu a awm fur. “Chutiang chiah chu a ni tur” tih theih a ni hauh lovang, mahse fimkhurna tur leh kan chik lehzual tur lai niin a lang.

Zovawk chal ngum er tan mai hmuh tur a awm a, Zovawk pian ni reng reng lo hnungzang zawl dah mai a awm nual bawk. Chutih rual erawh chuan Australia vawk tha mi ang tia zeta lian ni awm a ngaih theih a awm fur.
Kan kutchhuak ten belhchian a dawl lehzualna turin a tak tak hmuh tam a pawimawh. Thingtlang la hmu lo, thingtlang kawtthler lem ziak, Zovawk la hmu lo Zovawk lem ziak, Mizo thuama inthuam Aryan hmel hmai pu ta daih si te hi a pumpelh theihin a lang. Thingkung mum pel pul te, Zotlangsanga phai thing to ta tlat te, vur ram thing to ta tlat mai te pawh kha… ngaihtuah ngun deuh a, chik deuh a siam rem harlo tak tur a ni.

Rawtna tlem
Annual Art Exhibition hi MADS member a duh apiang tana tel theih a ni hian Artist tam tak a dawm kan rualin Artist te hian hmasawn phah nan an hmang lem lo emawni le a tih theih. Heng rawtna fahrah te te hi kan nei ve teh ang:
1. Exhibition hi tun aia a hlut a, artist ten hma an sawn lehzual theih nan a duh apiang tel theih ni chung si hian inthlitfim dan kawng zawn a tulin a lang. “Annual Exhibition-a tel pha” nih tuma hmasawnna rilru an put theih nan ruahmanna siam a tulin a lang.
– Jury mumal tak siam ni sela. A tel duh tur ten an works an thehlut anga, chuta tang chuan Main gallery-a tar tur chin bik thlan ni se.
– Jury ten an thlan dan hi grade hrang hrangah then ni se. An grade a zirin gallery-a a lai lum chang tur leh chang lo tur ruahman ni se.
– Tel phalo te pawh awm hial se.

2. Curating a mumal a tul. Insi thupa tar loh dan kawng dap a ngai.
– Theme inang deuh tar khawm. Viewing space tha zawk awm thei tura buatsaih a tul bawk .

3. Tun aia puandarh zau a tul viau bawk.

Tichuan

Artist te hi mahni ngaihtuahna puangchhuak tur te, a taka hmuh mai theih loh leh hriat mai theih loh te hmuh theih tura min chhawpchhuah sak turin kan beisei thin. Ngaihtuahna hruai a, an kutchhuaka min hruai lut thei kutchhuak hmuh hi kan chak em vanga hetiang thil hi sawi mai ka ni e.