Mau Malsawmna

Khawvela hnam chi hrang tam tak zinga mau leh rua buaipui nasa ber te zinga mi chu Mizote hi kan ni awm e. Keini ang bawkin India hmarchhaka hnam hrang hrang te leh Asia rama hnam hrang hrang, a bikin Asia chhim chhak lam hnam te pawhin an hmang ṭangkaiin an buaipui nasa hle a. Mau leh rua pawh chi hrang an ngah hle bawk. Kan hnam azirin kan hman dan a inanglo a, deh-hnanga kan  themthiam dan pawh a inthlau viau bawk.

Sihphir Puansen ram-ah hian dan lovin khua din a ni a, a vel ramngaw a chereu nasa hle. Nasa taka an beih hnuah Sihphir khawtlang chuan dan lova awm te an um chhuaka, sanctuary atan an cheibawlin an humhalh ta a, reilote chhungin ramngawah, mau hmun ṭha takah a lo chang leh ta

India ramah hian mau leh rua (tun aṭang chuan mau tiin kan sawi tawh ang) chi hrang 125 (tualṭo) leh 11 (lakluh) a awm ni a ngaih a ni a, heng mau leh rua hrang hrang te ṭona hmun belhkhawm hi 156866 sq. Km zeta zau a ni (SFR 2017). India hi khawvela mau leh rua ngah berte zinga mi niin, China dawttu ni a sawi a ni a, a ngah ber anga sawi an awm bawk. India ramah chuan India hmarchhak, leh West Bengal, Madhya Pradesh te leh Chhim thlang lam hi mau leh rua ṭona hmunpui a ni a, India Hmarchhak state hrang hrang a awmna hmun hi India rama mau hmun awm zat za a 32 zet a ni thung (SFR 2017).

Mizoram dinhmun

Mizoramah hian mau leh raw lam chi tualṭo 25 leh lakluh 10 a awm nia ngaih a ni bawk (E&F 2010). Mizorama mau zingah “Mautak” (Melocanna baccifera) a tam ber a, mau lam chi kan neih za a sawmkua zet hi mautak nia ngaih a ni. Rawṭhing, Rawnal leh Phulrua te hi Mautak tihlohah chuan a tam ber te zinga mi a ni. Kum 2009 khan Forest Research Institute (FRI) lama mithiam Dr. HB Naithani-a leh a hoten Mizoram aṭangin mau chi thar, khawvel hmundang aṭanga report a la awm lo – Talan (Bambusa mizorameana) leh Dampa mau (Bambusa dampaeana) an hmuchhuaka (Naithani et. al. 2009, 2010), ‘talan’ hi chu Mizoten kan hriatṭhan sa pangngai a ni; anmahni vêk hian Manipur ramah ‘talan’ an hmuh thu an tarlang bawk.

State of Forest Report 2017-in a tarlan danin Mizorama mau ṭona hmun zawng zawng hi belhkhawmin 3267 sq. Km a ni a, report hmasa, SFR 2011 aiin 5978 sq. Km zetin kan mau hmun a kiam thung. Hei hi a chhan chhui chian ngai tak a ni. Kum 2006 chhoa mautam aṭangin mau chi hrang hrang a tah tawlin a tam chhho zel a, mautak, phulrua leh rawthla te a tam a, kum 2012 aṭangin rawnal a tam ṭan ve leh a, tun thlengin a la tam chhunzawm a. Kum 2015 khan Zawlnuam leh a chhehvelah rawṭhing a tam tlat bawk (Vanlalfakawma et. al. 2017).

Mautam hnuhnung bera tam ho khan ngai a awh chho leh ṭan tawha ngaih a ni a, chutih rual chuan mau hmun thildang atana hman zui tak a awm nual niin a lang bawk. Tun dinhmunah hian Mizoramah hian mau pum maktaduai 706 a awm nia chhut a ni a, SFR 2011[1] aiin pum 1489 zetin a kiam bawk.

Muthi lui kama Rawnal (D. longispathus) hung

Tun dinhmunah hian Mizoramah hian mau pum maktaduai 706 a awm nia chhut a ni a, SFR 2011 aiin pum 1489 zetin a kiam bawk. Mautam nghawng ai mahin ram leilung kan enkawl dan avanga mau hmun hi lo kiam a, mau pum zat hi lo kam ta duai niin a lang.

Mizo mau nge ṭha ramdang mau?

Ramdanga an mau te lakah chuan Mizorama kan mau te hi chu a chhah zawngah chuan a chhah lem lo viaua, a pum pawh a lian lo deuh zawk. Chutih rual chuan Mizoram kan mau neihsa te hman ṭangkai dan kawng zawng silova ramdanga an hman dan anga a hman hleihtheih loh avanga Mizorama mau te hi hmantlak lo leh chhe lailet dera kan puh ṭhin hi chu kan duhthawh deuh mah mah niin a lang. DN Tewari (1992) chuan “mautak hi paper ṭha bik siam nan an hmang ṭhin” tiin ‘A Monograph on Bamboo’ tih buah a sawia, hei ringawt pawh hi bawhzui tham a ni ang.

Mizoram mau Phai lama phurh thlak tur…@Saihapui

RIPANS leh MZU lama Mizorama mau ten Cellulose an pai zat an zirchiannaah chuan mautak leh rawnal te hian khawvel ramdanga an zirchian tawh thing leh mau chi dang te aiin cellulose a pai hnem zawk a ni tih an hmuchhuaka (Pachuau et. al., 2013; 2014). Tin, MZU-a an zirchiannaah Mizoram mau chi thum – Mautak, rawṭhing leh rawnal ten khawvel tilumtu boruak thianghlim lo – Carbondioxide (CO2) a eiral hi khawvel ramdanga mau ten an eiral aiin a sang zawk a ni tih an hmuchhuak bawk (Vanlalfakawma, 2018); China mau ṭha nia an sawi ṭhin, Moso mau (Phyllostachys  edulis) ai pawhin a sang zawk nghe nghe.

Mizo Kristian te tan sakhaw dang biakna hmanrua, agarbati stick lo phurpui viau pawh hi a fuh zan em?

Mizorama bamboo vinegar siamtu langsar tak, Pu Saikhuma (SK Bamboo) chuan Mizoram tualṭo ngei a hman duh zawk thu leh vinegar a chhuah tam ber thu a sawi. Thawkkhat lai khan Agarbati stick siamna tur changchawiin mau chi thar, ram dang aţangin kan lalut chiam mai bawka. A ti nasa ṭhenkhat te kan kawm kualnaah chuan Mizoram mau hi a pan avangin a chhuak tlem deuh nain a khawng zawka, an duh zawk mah niin an sawi. Chumi piah lamah, Mizo Kristian te tan sakhaw dang biakna hmanrua, agarbati stick lo phurpui viau pawh hi a fuh zan em? Ngaihtuah tham tak a ni.

Rawtuai – mautuai leh a kaihhnawih

Rawtuai leh mautuai hi Mizo te hian kan ei nasa hle mai a, keini ang bawkin khawvela hnam hrang hrang te pawh hian an lo ei nasa ve tho mai bawk. Rawtuai khawrh hi a pawi em? Khap tur a ni em? Tih zawhna hi a ri a ring hle ṭhin, tun thleng pawha la chhan mumalloh niin a lang. Mizoram tan bika felfai taka zirbinga thultukna leh rawtna mumal tak hi a la awmlo niin a lang bawk. Rinthu leh thu puarpawlenga inhnial ai chuan a taka zirchian mai hi a fuhin a rinawm.

Rawtuai khawrh leh khawrhloh tluk zeta pawimawh chu mau pum sah leh sah loh hi a ni. Rawtuai khawrh dan chungchanga kaihhruaina kan neilo ang bawkin mau sah dan chungchangah pawh kaihhruaina mumal kan neilo niin a lang. A bik takin mau pum kan sahin a upat dan kan ngaipawimawh lemlo niin a lang. MZU-in kum 2014 leh 15-a an zirchiannaah Aizawl veng hrang hranga mau pum zuarho zawrhlai a enfiaha, heng zinga a tam zawk hi tuai tê tê, kum hmasa tuai emaw, kum 2 la tlingo emaw a ni fur tih hmuhchhuah a ni (Lalremsang et. al. 2017). Kum 3 tal a tlin hmaa sah hian mau ṭhang zel tur a ti ṭhuanawp hle a, a hung pawhin a tuar thei hle a ngaih a ni (Salam & Deka, 2007). Mau pum kan sah nasat lutuk chuan rawtuai insiam tur a tibuai pha tih hi khawvel ram danga zirmite hmuhchhuah a ni. Chutih rual chuan sah ngailoh leh a tuai khawrh ngailohnaah chuan a hung a tawta, a zungpui insiama ṭhang zel tur a ti ṭhuanawp thei thung (Salam & Deka, 2007).

Mizoram mau, Langkaih lui kaltlanga phai lama an tawlh… Pic. Courtesy: Ap-a

World Bamboo Day

Kum 2009-a Bangkok-a World Bamboo Congress vawi 8-na chuan September 18 hi World Bamboo Day (WBD) atan a puang a, hemi a chinah kumtin thupui bik neiin hman ṭhin a ni ta a ni. Kumin World Bamboo Day thupui atan World Bamboo Organization chuan “Sustainability = Environment + Society + Economy” a thlang a, mau hmanga hmasawnna ṭhang dik neih theih dan tur, environment tana pawi silo, mipui te tana hmasawnna ni si, ram economy tana ṭhanna thlen thei tur si chungchang a ni ber awm e.

Image courtesy: http://worldbamboo.net/world-bamboo-day

Khawvel ram hrang hranga zirmite chuan mau hmanga eizawng te dinhmun nasa takin an zira, mau hmanga sum leh pai dehchhuah dan ṭha zawk tur an duang chho mek zel a, a awmsa tihpun kawngah ṭan an la nasa hle. Pi-Pu hunlai aṭanga an lo hman dan hnualsuat lovin, a ti hmasawn zawng leh hralh tlak lehzual turin an cheihnum a, a tlo leh zual theih nan a vawnṭhat dan te pawh an ngaihtuah nasa hle bawk. Tin, tarlan tawh angin khawvela thlai zinga ṭhang chak ber a nih miau avangin mau hian environment siam ṭhat kawngah a thawhhlawk hle tih hi hmuhchhuah zel a ni bawk.

Mizorama Bamboo Indutry hlun ber chuan Bamboo matply leh a kaihhnawih siam nan Mautak leh Rawnal an duh ber tlat!

Mizo society leh culture-a bet nghet tak, kan rama mau te hi tun aia hman ṭangkai dan leh hlawk zawk kan ngaihtuah a ṭul a, chu chu kan bat pawh a ni. Ramdanga an tih tawh ang tih ve a, an mau ang chawk luh chiam ai chuan kan ram mau ṭhat bikna ngaihtuah chunga hlawk leh ṭangkai thei ang ber tura kan ram mau te kan hman hi kan mawhphurhna a ni. Chumi rual chiah chuan a sah hun leh khawrh dan te, enkawl dan ṭha zawk te pawh nasa leh zuala kan inzirtir a pawimawh hle bawk. Mau kaltlanga malsawmna kan dawn mêk hi kan dawn chhunzawm zel theih nana malsawmna inthup hi hailang zel turin kan puanven i sawichhing sauh sauh ang u khai.


[1]State of Forest Report (SFR) 2011 hi kum 2009 – 2010 chhunga zirchianna, kum 2011-a tichhuah a ni a, chutiang zelin SFR 2017 hi kum 2015 – 2016 chhunga zirchianna kum 2017-a tihchhuah a ni bawk.


Thulakna te:

 David C. Vanlalfakawma, F. Lalnunmawia, and S.K. Tripathi (2018). Bamboo Ecosystem: An Untapped carbon trading resources. In: Climate Change and Developing Countries (Ed. Banshaikupar Lyngdoh Mawlong). Cambridge Scholars Publishing, UK. Pp. 222 – 236. ISBN (10):1-5715-1174-X; ISBN (13): 978-1-5275-1174-3

David C. Vanlalfakawma, F. Lalnunmawia, S.K. Sen, and S.K. Tripathi, (2017). Sporadic flowering of Bambusa tulda in Mizoram: A preliminary report. Sci Vis. 17(3):160 – 162.

Environment & Forest (2010). Bamboos of Mizoram. Environment and Forest Department. Government of Mizoram, Aizawl. Pp. 1 – 206

Lalduhsanga Pachuau, C. Malsawmtluangi, Nirmal Kumar Nath, H. Ramdinsangi, David C. Vanlalfakawma, Shri Kant Tripathi (2013). Physicochemical and functional characterization of microcrystalline cellulose from bamboo (Dendrocalamus longispathus). International Journal of PharmTech Research 5 (4):1561-1571

Lalduhsanga Pachuau, David C. Vanlalfakawma, Shri Kant Tripathi, H. Lalhlenmawia (2014) Muli bamboo (Melocanna baccifera) as a new source of microcrystalline cellulose. Journal of Applied Pharmaceutical Science 4 (11):087-094

H.B. Naithani (2009). Bambusa mizorameana, a New Species of Bamboo from Mizoram, India. Indian Forester  135(9): 1291 – 1292.

H.B. Naithani, S. S. Garbyal, N. S. Bisht (2010). Bambusa dampaeana – a New Species of Bamboo from Mizoram, India. Indian Forester 136 (7): 991 – 992.

Paul Lalremsang, David C. Vanlalfakawma and S.K. Tripathi (2017). Socio-Economic Potential and marketing trend of Bamboo in Mizoram: A case study from Aizawl District. Indian Forester 143(9):737 – 744.

Salam, K. and Deka, N.K.R. (2007). In: Kalita, S.N. (ed.) Training manual on Nursery raising, commercial Plantation, preservation and primary processing of bamboo). Cane and Bamboo Technology Centre Bamboo Technical Support Group for National Bamboo Mission, Guwahati – 781 024, Assam, India

SFR (2017). India State of Forest Report 2017. Forest Survey of India, GoI, Dehradun


[Vanglaini Vol. XXXIII No. 221 September 19, 2018-ah tihchhuah a ni]

CHHUAN TUR KA ZAWNG

Miin chhuang taka an thil neih an sawi hian ka awt ve êm êm thin a, chutiang thil chu chhhuan tur ka nei ve em? tiin ka rilru a vak ruai thin. Chhuan tur chi hrang hrang ka zawnga, kan In, kan chhungte, kan thenawm-khawveng, kan chhung te pawh nilo, kan hmelhriat pawh nilo, anmahni ka hriat ve hrim hrim te thlengin, dang duh miahlovin chhuang takin ka sawi rawtui ve chiam thin.

Theichhungsen (Haematocarpus validus), thei-khuang-thlup an tih bawk chu…Kan thenawm te huan a mi

Kan kawmthlanga theichhungsen

Aia naupang, rualpui leh thian te laka ka intihtheih vena, ka chhuan ve ber thin chu kan kawmthlang huana ‘theichhungsen’ kha a ni a, a rah lai chuan thiante leh thian ni chiahlo te pawhin min tlawnin min kawm an chak thei hle thinin ka hria. Hetiang thei hi ngaw hnuai thinga zam chi a ni a, hmundangah chuan a tha thei vaklo a ni awm e. Amaherawhchu ka pi te’n kan kawmthlanga an lo phun chu a rah thei hlauha, mi tamtak neih ve loh a ni vei bawk nen, ka chhuang nasa thin hle. Hetianga chhuan tur ‘thei’ min phunsaktu ka pi leh pu te pawh hi ka chhuang.

In leh lo

Mi In chu awmlo se ka chhuang leh pek ngawt ang. Mahse kan In aia tha, lian leh nalh a tam si a, hei hi chu ka chhuang vak ngam lo; chhuan tur vak pawh a awm lo. A sakna a rei tawh avangin vaiho ât laia siam rangva khawng tak mai a chhunga chih a ni a, an char-tin, char-char, dui-tin, cubic lung tih angreng vel erawh a tling tha hle. Chu’ng vel bak chu han chhuan tur a awm lo, he Inah hian. Rim tak leh thianghlim taka an thawh chhuah atanga sak a nih erawh chhuan tham a ni.

Silh leh fen

Incheina ngaina mi tak ka ni bawk a, ka silh leh fen, thuamhnaw ang pawh hi a ang nei an tam ngailo; second-hand showroom a mi ka chhungte ‘shake’ kha a ni a, ka chhuang thei hle.  Kekawr kawng thawl deuh, mawngtama tang tawk tawk thei te, kawr tawngchham tak te, dikna chhinchhiahna leh rin awn pathum chuang tih angreng vel te pawh showroom ami min ‘shake’ sak ka ngah bawk a, ka chhuang thin khawp mai. Amaherawhchu heng pawh hi engmahlo mai a lo ni. Huau huau, inneih, inkhawmpui leh puipun nikhuaa a phur pawl nih ve ziah chuan ka chhuan ve êm êm, second-hand showroom a mi te chu chhuan tlak awzawng a lo ni leh lo thin; hetiang hunah hi chuan a tih chi loh tlat zel.

Hmel leh sakruang

Mahni tawkah na na na chuan ka tha ve chiang a lawm. Ka hmel, ka sakruang leh kimtlang te hi Pathianin a en a, tha a tih êm êm zinga tel pha ve ngat kha a ni bawk a, ka chhuang ve tak zet thin, midang an awm loh chuan! Midang an awm chiah hian a ni buaithlak thin ni. Ka lo chhuan ve êm êm ka sakruang te hi chhuantlak lohah an rawn chhuah zo ta  vek thin a. Pathianin tha a tih theuh theuh hi chhuantlak deuh leh chhuan tlakloh deuh zawng kan lo awm a ni awm e. Chhuan tlak hmel nei lo mah ila, tu emaw anga chhuan tham hmel tal neih ve ka chak!!!

Chhuan tlak hmel nei lo mah ila, tu emaw anga chhuan tham hmel tal neih ve ka chak!!!

Isua

Hei zet chu(h), kei aia chhuang an awm bik hlek lovang. Ka chhuang vet vet êm. “Isua” tih chuanna kawr pawh engemawzat ka nei a, hla lenglawng leh lengzem hla aiin Pathian hla ka hre tam zawka, ka thiam tam zawk bawk a. Engemaw hlekah van lam ka rawn zel thin. Thawhlawm thawh leh inkhawm te pawh ka uar, Biak Inah ka zai ring thei bawk si. “Aw, Isua hi ka va han chhuang tak êm!” ka ti rilru thin. Ngun leh zualin ka inngaihtuaha, ka kawra “Isua” tih inziak zozaia ‘Isua’ hi nge ka chhuana ka kawr zawk? Pathian hla ka hriat leh thiam zo zai te hi nge ka hnuk ti ulh tam zawka lenglawng leh lengzem hla ka hriat chhun tlem te hian? Engemaw hleka van lam rawn ziah chung hian A mi chhannaah hian ka lungawi tak zet em? A thu angin ka nung em? Ka thawhlawm thawh ve te pawh hi Farisai thawhlawm thawh ang lek ka ni zawk em? Ka inkhawm te hian Pathian thu  nge ka ngaihtuaha dinglam tlara tho ho hi? Nge ni a, a ri a nalh em, khawilai nge a sawi sual, a sawi ngai vawi engzatnge a sawi tawh? tih ngaihtuah reng rengin ka lo buai zawk? Biak Ina ring taka ka zai te hian Pathian fak duhna rilru tak tak nge ka put a, mahni inchawimawi tumna thinlung zawk? Nuam tih vang hrim hrima zai ka ni zawk em?

Mite’n Isua hming avanga hrehawm an tuar zia te, an nun hial an chan dan te, chhuang tak maia Isua hming avanga zah pawh dawn lova theihpatawpa bei thin hote ka ngaihtuah chang chuan, “Isua hi ka lo chhuang awzawng lo; kei aia chhuang an tam zawk a, an chhuang tak tak zawk fe bawk” val hi ka va tla chiang êm!

Chhuan ngei ngei tur

Mi te neih ve loh ka neih, ka chhuan theih awm chhun chu kan kawmthlanga theichhungsen chauh a ni ta. Mahse kumin April thlaa thli tleh khan a zamna ram-theihai (haite) kung a chhem thlu palh hlauh mai si…rah leh thei tak ang maw, a zamna tello hian? A rah theihloh vaih chuan chhuan tur ka nei dawn tawh lo tihna a ni mai, bel chauh lo chu.

Hlawh ka neih velehah ‘bel’ ka lei dawn a ni. Midang pawhin nei ve tho mahse bel hi chu ka hman dawn apianga ka chhuan ziah a ngai dawna, chhuanglo chuan a hman  theih dawn der siloh. Tichuan, chhuan tur dik tak chu ka nei mai dawn a, ka chhuang zel mai dawn a ni.

[UCC-a ka zirlai, kum 2004-a mi tharthawh leh… tleirawl lai, intih tawngkai thiam vanglai series-a telh tur tho a ni awm e 😀 … MSU Shillong Annual Magazine, ‘Hnam Lungphum’ 2004 – 2005-ah tihchhuah a ni]

Nikir thla ti ti

June thla khan eng engemaw post ka tuma, mahse ka post lo. Ka ziak hman lo a ni. Tunah pawh ka la ziak ta chuanglo a. Engtikah nge ka ziah ang pawh ka hre chuang lo a. Engtak chu nge post ka tum pawh ka hre chuang lo. June thlazet kha chu ka damchhunga ka tawn ropui ber a ni hial awm e. Khatiang kha ka tawng leh tawhin ka inring lo. Heta han sawi tur chi a ni em pawh ka hre thiam lo e –

June thla khan chanchin lawmawm tak kan chhungkuain kan dawnga, Chanchin Tha avangin ka tawn ngailoh ka tawng bawk.

June thla khan ramsa vang êm êm mai, ramsial/sele kah a nih thu a thang chiama, thuneitu te pawhin hma an la zuia, dan bawhchhetu an hling nghal chat mai. Ropui tak a ni. Ka tel vena, BIOCONE (www.biocone.org) pawhin Sorkar hmalakna lawmawm a tih thu leh sorkar a thlawp thu te, dan bawhchhetu te a dem thu te a chhuah bawka. Chutih mek laiin Mizorama phul hmun nuam ber leh lian ber te zinga mi, Sialsuk tlangah tuten emawni thing an lo phun ve mek thung a ni awm a. Sialsuk tlanga phulhmun hi thing han awm khep khupna tura Pathian duan chu a nih loh hmel khawp mai; Tlaizawng leh Vaube an phun a ni awm a. Hman deuh khan pawl pakhat chuan Hmuifangah “Far tiak” an phun chiam tawh bawka. A chang leh ngaw hmun thiata phulhmun siam kan tuma, a chang leh phulhmuna thing phun kan tum leh ang lawia, a awmsa hi kan ngaitheilo viau zel mai chu a ni, eng kan ti zo ta nge mawni?

Artukkhuan (Mirabillis jalapa)

Project Zo-pangpar

Ka thiannu Dr. Saithani’n Mizorama tualto pangpar thlalak min rawn zawt thut maia, ka lo nei mumallo viau lehnghala. Ka ngaihsak tawkloh vang a nih rualin hmuh tur hi a vang ve hrim hrim tawh bawk a ni. A zarah tlem chu ka lakhawm ta hlauha, Mizo pangpar tam zawk par loh lai a nih leh zel avang erawh chuan lakkhawm tam a har viau. Fur laia pangpar thlalak tur zawn chu hmuh tam a har teh e. Mizoramah hian thing leh mau, thlai chi hrang  chi engemaw zat kan neia, heng te hi ram tam takah awm velo, an awh ngawih ngawih a ni. A mi chenga te hian hlutna chang kan hre thinloa, ram danga mi kan lalut zela, kan ngaisang êm êm zel zawk mai thin bawk sia, a manganthlak ngawt mai.

Fur pui

Fur lai a ni a, ruah a sur nasaa, lei a mina, tui a lian bawka. Kawngpui chhuat a bala, tlang pang a min a, In a chima, hmun hrang hrangah chhiatna a thleng nasa hle. Mi tam tak tan chuan ‘Furchhia’ a ni a, a runthlak tak zet a ni. Mi eng emawzatin an chenna an chana, an nunna an chan phaha, chungkua a tiavai phah bawka. Inkalpawhna kawng a chhiaa, chakkhai lamna a buai zova.

Furpui hmahruai Ruahthimpui

Fur hi kum tin a thleng thina, pumpelh theih a ni lo. Furpui avanga chhiatna thleng thin tam tak pawh hi pumpelh harsa tak a ni ang. Chhiatna a thlen tam tak tihziaawm dan erawh a awm ngei ang. Inbuatsaihna tha leh ruahmanna felfai awm se chuan kan tawrh hi tun aiin a zia ngei ang. Josefa anga tam laka inven dan ngaihtuah chuak thiam ram hruaitu kan mamawh a ni ta ber awm e.

Wrath of Monsoon. Hunthar Veng leitlahniam (June 13, 2017)

Furchhia han ti thin mah ila fur avanga thlai thar, ei leh bar hmu kan ni miau maia, kan tui tlan lah fur avanga a hna kang chatlo a ni si. Thenkhat tan chhiatna zakhua, sorkar lu ti haitu nimahse, mi tam tak tan, nungcha te tan, thilsiam dang te tan erawh nunna hnar a ni lawi si.

Furah chuan Dingdi (Asclepias curassavica) pawh ama tawk tein a lo vul ve chik cheka, en hnaih poh leh a mawi ting mai a

Thlasik khawvawt leh thal khawroin a hmeh ro, fur ruahtui avang lo hring leh dup thin kan tlangram hian ruah bawhawk a ngam lo zual ta viau mai hi erawh a mi chenga te kan inenfiah a ngai viauin a lang. Khuarel chhiatna kan tih tam tak hi chu a mi chenga ten kan chenna leh a vel kan enkawl uluk loh vang leh kan fimkhur tawk lo vang a thleng tam tak a awm ngei ang, a nih loh vek chuan kan ram hi a chhe ve hrim hrim a ni ang!

He’ng thu hnep hnawl te te hi June thlaa post ka tum zinga mi thenkhat, ka tih mumal takloh te kha a ni ta mai awm mange!

SAPTAWNG

Engmah nilo mah ila engemaw nih chu kan tum theuhva; kan chhungte pawhin engemaw ni ve turin mi an duh theuh bawk. ‘Engemaw’ ni ve thei tur chuan nitin thiam zirna Inah min tira, tichuan sikul kai-sikul naupang kan lo ni chawpchilh ve ta mai a, zirlai tak tak erawh nih a har teh e!

Zirna Inah

Chu zirna Inah chuan thil chi hrang hrang kan zira, keini aia an daizau chak zawk avangin Sapho-in an tawng hmangin min awp bet ta renga, an tawng chu tunlai khawvelah chuan thiam makmawh a lo ni ta. Keipawh thiam ve ngei turin ka chhungten min duha, thiam ve ngei turin Sap-Sikulah te lut chho ve zelin, ram pawn thleng thlengin Sap-tawng bawih nihna avangin kan feh chhuak ve ta a nih kha.

A tirah chuan

Mahni tawng ni lo ta fam chu thiam ve te pawh a chakawm a lo’m tiin, intihchangkanna remchang tak a nih bawk avangin, phur angreng takin ka zir ve mai bawk a. Thiam pawh ka thiam chak viau mai. Nursery ka kai tirh atanga kar hnih khat lekah Yes leh No ka hre nghal kau mai! Chutiang taka hma ka sawn chak avang chuan Saptawng ngatin ka hming te pawh ka sawi thiam leh thuai bawk a. A va ropui em!

Pre-School leh Primary School-a ka kai chhung zawng khan Lalpa tawngtaina te leh tawngtai hla chi hrang hrang te pawh Saptawng ngatin ka hre hman teuha, mahse khatih laia kan sawi dan leh tun hnua kan sawi dan erawh danglam tak a ni. A khawii zawk nge dik ang ka ti: Hmana “Laiking zawmkhawm…” nge tuna “Thy Kingdom come…” a tam mai, sawi tam loh hi mualpho lohna!

Sap-lo-tawng

Tichuan, ka lo upa telh telha, chu Saptawng chu a tira ka zuam ang ngawt kha a lo ni hauhlo mai. ‘Yes’ leh ‘No’ piah lam deuh thiam a lo ngaia, Saptawnga hming sawi ringawt a lo tawk tawh lova, tawngtaina awmsa ringawt a rin reng theih ta loh! Chumi piah lam chu a lo tul ta, ka tum laklawh a, a bawihah ka tang laklawh tawh, ka thiam ngei tur a ni!

Thiam tum ka ni bawka ka zir emaw zir lo emaw ka intih lai pawhin tawngka lamah Saptawng thumal ka telh ve ziah ta mai, ka va han thiam ve tawh reuh em! Mahse, mi thiam dan leh ka thiam dan a inanglo hi a buaithlak lai taka chu a ni. Ka thiam ve dan chu Mizotawng kara rem leh rem lova Saptawng telh a ni a; midang te erawh chuan Saptawng karah eng tawng emaw, hriatthiam ve theih tur tho si hi, an telh ve zauh thin chauh thung si. Tui taka ti ti a har thin ngawt mai. Saptawng pawh lo hmang eng ang mahse, Sap an nih miau loh avangin, “Sap-lo-tawng” ka ti tho tho!

A tul tlat bawk si

Hnamdang nena cheng ho ta chu Duhlian tawng ringawt hman theih loh hun a lo tam a, eng engah emaw a phur pawl nih phei chuan Saptawng hman ngei ngei a lo tul thin si a, lu a hai duh khawp mai. Kan thusawi tur Mizotawngin kan ngaihtuah lawka, chu chu theih ang tawka mawiin Saptawngah kan han chan tir leh thin kha a ni si a. Sawi chhuak thei tura kan inngaihtuah buai ang tluk zetin a ngaithlatu te pawh hrethiam tur chuan an inngaihtuah ve fê thin a ngaiin ka ring.

Har tak a ni

Hei hi hrui, a hmawra pehbuk awm, “Tussle” an lo tih ve bawk chu a ni :v. Image source: https://www.etsy.com/market/tussle

Bah John-a nena Shillong khawpuia thil kan zawn tum kha ka hre chhuak fo thin. Kan College-ah Retreat kan hmang dawna, retreat banner tur siamin kan hmanhlel a, a cheimawina’n tiin kan Chaplain nupui, hmeichhe thu zawmin hruihrual-a hmawra peh buk awm, mi changkang leh neinung deuh ten an parda hmerkhawm na’na an hman thin ang hi kan zawnga, a hming kan hre bawk silo, a nihphung Saptawnga sawi a har bawk si. Hrui chu rope a ni maia, hrui naran ni lo, thil cheimawina chu tih vel leh parda hmerkhawmna tih thlengin a sawi theih mai, mahse a hmawra peh-buk awm tih berkher hi a ngaihna kan hre ta der lo. Buai chu buaithlak tak a ni! Kan sawifiah thiam dan leh an hriatthiam dan a inhmu thei bawk silo. Bristih-ho hunlai ata tawha khawpui hlun lo ni tawh, Shillong khawpuiah chutiang ang chu kan hmu zo ta lo! Engdang vang mah a ni lo, Saptawng vang vek a ni. Aizawlah chuan nise kan hmu har lovang.

Hei pawh

UCC Anthem…Saptawnga zirtir har ber te zinga mi chu a va ni chiang tak

Buaina neuh neuh hi chu ka tawk ve fê mai. Zaipawl zirtir mawlh mai kha a ni buaithlak thin ni. An zaithiam leh thiam loh chu thuhran nise, hla an thiam theihna tura Saptawnga sawi kha a lawm buaithlak chu! Kan tawng chuan sak fawk fawk loh tur, sak hmawk hmawk loh tur, sak fawk-hmawk tur’ te kan tia, a chiang êm êm mai, mahse Saptawnga sawi chu har ve tak chu a ni, a ngaihna der ka hre lo! He’ng chauh hi a la ni lo, ‘sa deuh auh auh rawh u’ tih te, ‘a Slur kha lam liam mai mai suh u’ tih ang reng Saptawnga sawi chu buaithlak tak a ni ringawt. Theih ang tawkin kan han zir chhina, entirna te kan han pe a, hetiang hian ti rawh u, saptawng ngatin kan han ti a…a bak dang a awm tawh lo, a tawpah chuan hla zir emaw intih nak a lain zai zirah kan inchhuah leh thin. Saptawng vang vek a ni!

Hei erawh ka hria, kan sawi tak, fawk fawk, hmawk hmawk tih ang reng ho hi a Grammar lam zawng chuan Double Adverb an ti a, Mizotawng timawitu tak leh ti hausatu a lo reng tih hi! Kan thil sawi nihphung leh zia rang fiah takin a hril thei thin. Hnampui tia kan lo ngaihsan êm êm te aia kan chungnunna leh hausakna ropui tak pakhat a ni ve tlat a ni. Thiam taka hman phei chuan tawng hi a mawi duh bik êm êm a, zirchian chi tak a ni.

Thiamloh a pawi fo kherlo

Saptawng hi lo thiam ta hle ila chuan huat a pui leh thinrimna tur fê fê hi chu ka tawng nasa tawh ngawt ang. Zirtirtu pakhatin dawhkan kil meuha titi pui tura min sawm tuma darkar fé min zilhhauna zo zai te kha…ka lo hrethiam veklo te kha malsawmna thuah hnih hi a ni ringawt! A thusawi zinga thenkhat, ka chhinchhiah theih chin chin te ka room-mate Dictionary-a kan en leh chuan min zilhna tawngkam te kha aw, a lo va han khain a lo va han na tak em! A sarhu laia ka lo hrethiamlo hlauh kha a zangkhai thlak ngawt mai!

Ni e, thiam a thaa, thiam loh pawh a pawiloh chang a lo awm tho a lo nih tak tak hi. Chuvang chuan Sap ka lo ni lo kher kher hi chu ka lawm leh hnuhnawh ngawt mai! Heti taka Saptawng thiamlo hi, Sap chu lo ni ila a buaithlak tur zia mai chu sawiin a siak lo!

[Hmana mi, upload thar leh…intih tawngkam thiam vanglai a lo nih dawn hi :D]

Peshawar Tlangval

A hming chu “Alexander Mehboob” a nia, Pakistan-a ram bial pakhat, Khyber Pakhtunkhwa  Ram bial huamchhung,  Peshawar-a khawsa a ni. Zirna lamah MA (Islamiyat) leh MA (International relation), M.Div a ni a. A pa hi zirtirtu a ni a, a pu hi Pastor a ni thung, a pami te 2 hi pastor an ni bawk. A pa pu hi Sikh sakhua aṭanga Kristiana inlet a ni a, hemi achinah hian an chhungkua hi rawngbawltu chhungkua an ni chho ta zel a ni.

Rev. Alexander Mehboob,  MA (Islamiyat), MA (IR), M.Div.

Tlangval harhvang tak, sa pan thler thlawr a ni a. Ka hmuh hmasak ber nia a chipui te Urdu ṭawnga bia a, a teikual vel ruai kha mitthlaah a la cham reng mai. Kamis ṭial leh kekawrtlawn ngalrek chen a haa, chappal a bun a, a kamis hi a benglut lem lo thung. A kamis kar aṭangin a kekawr benga a key chain khai – Pakistan Flag lem chu a lang zauh zauh bawk a, eng thuamhnaw pawh inbel se he keychain hi a khai reng a, a kawr awmah Pakistan flag anga siam lapel pin a bel reng bawk. A bak hmul a zuah kual a, a hmuihmulin a heh a khuh lek lek a, a ṭawng karlakah a tuai chho leh lawk ṭhin. A hmel en mai kha chuan khawilam ringthar nge maw niang le? Tih tur khawpa dawldang a ni a, he’ng laia Punjabi kan lo hmuh ve ṭhin te nen chuan an sa chu inmuk hleih tak a ni.

Mahni inuluk tak a ni tih erawh a hriat theih mai. Function pangngai chinah chuan puithiam kawr (clerical shirt) a ha a, pheikhawk pum a bun ap reng bawk. Chutianga a inthuam aţang chuan Pastor a ni tih kan hriat theih phah ta hlauh bawk a. Zan khat chu Cultural Programme kan hmanga, mahni hnam inchei dan a inchei tur a ni a, hemi ţum hian kan Peshawar tlangval hi Kurta var suit hain a rawn inthuama, chumi chungah chuan kawrchung dum a la ha hrama. Tuifinriat kam ṭiauphoa che velah chuan a la smart ber awm e.

Peshawar tlangval, St. Stephen Church kawtah

Alexander-a hian St. Albert’s College, Karachi aṭanga BA a zawh hnuin, Peshawar University aṭangin MA (Islamiyat) a zo leh a, Masters in International Relationship a zo bawk. St. Thomas Theological seminary, Karachi aṭanga M.Div. a zawh hnuah Pastor atana nemngheh a ni a, kum 2013 aṭangin Church of Pakistan hnuaia Faisalabad Diocese-ah Chaplain niin rawngbawl hna bul a ṭana, kum 2017 aṭangin Peshawar Diocese-a ṭhalai rawngbawlna enkawltuah a ṭang ta a ni. Pathianniah Pathian biak Inkhawm Urdu leh English Service an nei ṭhin a, Zirtawp chhun dar 12-ah “Lalpa Zanriah Sakramen” an kil a, tlai dar 5:30-ah “Damna inkhawm” an nei zui leh a, engemaw changin nilainiah inkhawm an nei ṭhin bawk.

Pakistan Kristiante chungchang sawi dunin Fk-i nen

Pakistan Rama Kristianna dinhmun

Chanchinthar kan dawn tam zawk hi Pakistan rama Kristian te dinhmun chhiat zia leh an chep zia hlirin a awh khata. Ringthar thah thu te Biak In suasam tih te hi kan hriat lar a ni. Chanchinthar thehdarhtu te hian chanchin dik tak emaw a nihna tak tarlan emaw ai chuan a nih bak hret, mi te ngaihven tur zawngin an chhuah fo ṭhin nia an sawi hi a tak tak emaw tih mai a awl ṭhin. Pakistan-ah hian kum zabi 18 chhoah khan Kristianna hi a lut tawha; Bristish sipai te leh Missionary ten Kohhran an lo phun daih tawh a ni.

Rev. Alexander Mehboob, Youth Coordinator, Peshawar Diocese, Church of Pakistan

Pakistan hi Islam dana inkaihhruaina ram a nih avangin sakhaw dang te tan hmalak erawh a har hle. An ram danah sakhaw danga inleh hi khap bur a ni a, chutih rual chuan sakhaw dang aṭanga Islam-a an inleh erawh chuan harsatna engmah an tawk ngailo thung. Islam sakhaw  vuantu Kristianah emaw, sakhaw dangah emaw inpe ta se, sorkara a inziahluh tirha a inziahluh dan kha Muslim a nih si chuan a sakhua kha sorkarin a thlak sak duh ta ṭhin lo a ni. Tin, hetiang boruak a thlen hian han rikhluai chang an neih ṭhin a, Kristian ten a pawng a puia tihduhdahna an tawrh loh thu leh an chunga hleilenna a nazawngin a thleng lo niin Peshawar tlangval hian a sawi bawk.

“Kristian te chu an taimaa, an rinawma, hna an thiam bawk” tih hi Pakistan rama ringlo mi ten Kristian te an hmuh dan a ni.

Pakistan Kristian ţhalaite

Pakistan rama ringtu te aw ka ngei aṭanga an ṭhalaite dinhmun leh ningkhawng han dawnsawn chu ngaihthlak a nuamin rilru a khawih teh e! Rawngbawl dan chi hrang hrang an neia, chung zinga danglam tak chu “Inter-Faith Youth Camp” (Sakhaw hrang hrang ṭhalaite intawhkhawm) kha a ni. Kar khat chhung teh meuh sakhaw hrang hrang ṭhalaiten intawhkhawm hun an hmang ṭhin a, chumi chhung chuan thil chi hrang hrang an zirho a, nunphung te, eizawnna kawng lam inkawhhmuhna leh inpumkhatna lam thu te an zir ber a, themthiamna kawnga hma an sawn theih dan tur te pawh an zir ṭhin bawk. He programme hi Church of Pakistan buatsaih a ni.

Pakistan rama Kristian te chanchin khunkhan takin kan sawiho

Tunlaina boruak hrang hrangin a chimbuai ve reng bawk. Kristian ṭhalai an inhlohna tam ber chu nupui pasal inneih vang niin an sawi bawk. Kristian tlangval tan Islam nula neih chu a theihloh tluk a ni a, an inneih dawn chuan tlangvalin a Kristianna bansana Islam a zawm emaw a nih loh chuan buaina nasa tak an tawk mai ṭhin. Chutihrual chuan Kristian nula leh Islam tlangval inkarah erawh harsatna a awm lem lo, nula kha Islam-a a inpêk mai avangin! Islam tlangval leh Kristian nula inngaizawng sawi tur an tama, nula ten an Kristianna an phatsan zel bawk si avangin Kristian te tan chuan channa nasa tak a ni a, Pakistan rama Kristian ṭhalai hruaitu te rilru tihahtu lian tak a ni.

Training chung zawnga zawhna ngah ber a ni hial awm e!

Ruihhlo avanga harsatna erawh an tawk lem lo. Islama dana rorelna a nih avangin drug leh ruihhlo dang a zalenlo a, ṭhalai zingah ruihhlo ngai an awm meuh lo.

Kristian ṭhalai nge nge

Eizawnna leh hna zawnna lamah sakhaw dang te aṭangin harsatna leh enhranna emaw an tawk ve lem lo. Chuti a hnehin Peshawar leh Hyderabad bawr vela Sawrkar leh mimal hna thawk tur phei chuan Kristian ṭhalai an duh ber lawi tlat si hi thil chhinchiah tlak tak a ni. “Kristian te chu an taimaa, an rinawma, hna an thiam bawk” tih hi Pakistan rama ringlo mi ten Kristian te an hmuh dan a ni. Keini ramah erawh “Kohhrana inhmang lo…” tih te hi hna siamtu te tehkhawng a ni lawia. KṬP ten inenfiah nan i hmang ang u. Pakistan Kristian ṭhalaite ang hian KṬP-a active tak te hi hnathawk tura min duh zawk theih nan theihtawp kan chhuah a ṭul hle mai.

India, Pakistan, England leh Sri Lanka palai te nen

Rev. Alexander Mehboob

Peshawar Tlangval, Rev. Alexader Mehboob nen hian SACYN Leaders Training 2017, Negombo-a intawng kan ni a, Hindi-in a ṭawng emaw ka tia, ka Hindi thiam ang angin ka bia a, anin Urdu-in ka bia emaw min lo ti ve thung a, “Urdu i thiam a ni maw” min ti awllo, thui erawh kan inbe thei lem hlei lo a, Hindi thiamin a tlin miau si loh chuan. Sapṭawng pangngai takin a 6awng thei a, a aw phawi pawh India rama Hindi hmang ho aw phawi ang tho a nih avangin hriat a harsa lo. Kan chamho chhung zawnga a ṭawngkam hmasa ber chu “inchungah thlamuanna awm rawh se” tih hi a ni. Traning-a tel ve, nula ho ten fiam tehah an neih a, thla te an lakpuia, an han lem fem vel ṭhin a, ani mi kulmuk chi tih takah a hnar nasa thei hle. Chumi hmu chak chuan a aia uar sauhin an han fiam ta ṭhina, a ṭang nasa ṭhin khawp mai.

Nepal leh Myanmar palai te nen

Tlangval hawihhawm leh bengvar tak a ni a, kan haw tur pawh min thlah thlap nghe nghe a. Training chhung zawnga zawhna ngah ber a ni ta hial awm e. Peshawar Diocese ṭhalai te zinga rawngbawltu pawimawh tak, an khaipa – coordinator a ni a. Khyber Pakhtunkhwa Province chhunga Kristian ṭhalaiten kawng hrang hranga hma an sawn theih dan tur ngaihtuahin Peshawar Diocese hian hma an la a, sakhaw dang ṭhalaite nen pawh thawhhona ṭha tak neiiin, innghirngho lovin, chak tak siin rawngbawl hna a kalpui mek a ni. SACYN Leaders Training-ah hian Pakistan aṭangin mi 3 an rawn tela, pakhat hi chu resource person a ni nghe nghe. Tin, England-a cheng, Pakistan mi, nula pakhat a rawn tel bawk.

Field Visit-ah team khatah kan awm dun

SACYN Leader’s Training 5th Module 2017 hi Negambo, Sri Lanka-ah neih  a ni a. Khawvel ram hrang hrang – Australia, Bangladesh, Bhutan, England, India, Malaysia, Myanmar, Nepal, Pakistan leh Sri Lanka aṭangin kan kalkhawma. India ram aṭang hian Kohhran 3 (CSI, Syrian Orthodox leh PCI) atangin kan kala, CKTP (Mizoram Synod) aiawhin Nl. Lalfamkimi (Fk-i) nen kan kal.

SACYN 2017 palai te

[Kristian Thalai Chanchinbu April 2018-ah tihchhuah a ni]

28th March 2004: Mei hmanga fiahna chu

Nidang ang bawkin ni a sa rumrut a, mut a chhuak êm êm a, exam lai a ni chungin lehkha zir chakna rilruah a awm lo a, zir erawh a that thu kan inhrilh awl lo. Chawchhun kan fak zawhin mahni room theuhah kan thal phung hlawma, tuman ngaihthat lohna kan nei lo. Ngaih han tih that lohna chhan tur lah a awm hek lo, eng nge rawn thleng dawn kan hre tlat lo a ni.

Annexe Hostel kawtah Mahruaia. Tunhma chuan Administrative Office atana hman thin a ni.

Chu ni chu

Thal lai a ni a, thli lum a thaw vûk vûk a, he ni hi nidang aia a danglamna chu ‘ni dang aiin thli a tam’ tih a ni chauh mai. Tute emaw angin he ni danglam bikna chhan tur hi mumang mak danglam hmanga hmuh lawk tir ka ni lova, inlarna hmanga hriattir ka ni hek lo. ‘God proved wireless’ hmanga hriattir ka ni bawk hek lo. Sana a vir ngaiin a vir a, ni a sat dan ngaiin a sa a, khua a lum dan ngaiin a luma, nidang ang thovin engmah tilovin kan awm vel awm mai mai a ni.

Mar. 28, 2004. Pathianni Chawhma Inkhawm bang (L-R: Dingluaia, Keimah, Lalmama leh Hruaitea)

Kan ral hmang mei

“Mizo Upate chuan ‘khuaa sakhi a luh chuan kangmei a chhuak duh’ an ti” an ti a, hei lah hi hetih hunlai hi chuan an sawi ka la hre lova, a hma ni hian College Campus-ah Sakhi an kap tih erawh ka hria. Awlthawng taka hun kan hman laiin chawhnu her, nau rual zanriah chhum hun velah keini aia thiltithei zawk, ‘kan ral hmang mei’ chuan a zia a chhuah tan a. Khuaa sakhi a luh vang pawh ni chuang lovin, mi pawlawh thenkhatte kut hleiin hnahthel ro an hal chuan an rin aia nasain nghawng a nei ta a ni. Khua a ro em avangin mei si leng vakin a den fuh hnahthel ro chuan awlsam takin a man kaia, ni dang aia thli a thawt nasa avangin chu mei chu a kangkai zela, thelh hleih theih loh meipuiah, a chawmtu thli leh hnim hnah ro tangkawp chuan a chhawm alh ta a ni ber mai.

Mar. 26, 2004. Chemistry Practical Exam zo. Mizo Science Student ho. (L-R: Keimah, Chhandama, Lura, Dingluaia, RCa leh Peter)

Theihtawp chhuah a ram kang thelh tuma beih a nih lai chuan chu kan ral hmang mei chuan hlet a chhuah a. Ruahsur leh nisa hnuaia kan tawmna, chhun leh zana chawlh hahdamna min petu, hnam hrang hrang, a Zo-a Vaia inlungrual taka kan chen hona In chu, a chhunga kan neih zawng zawng te chawp chuan, chu ‘kangmei’ chuan, a lem zo a, kan chan chhun chu a alh en leh a vap hai a ni mai. Hei lo liama ‘Mei alh en’ hi a awm chuang dawn em ni?

Hei lo liama meialh en!

Chi-ai

A kang tur leh kang thei zawng zawng a kang zova, chan a chau, neih ka nei lo, ka thiante lahin an nei hek lo. Lungngaihin awmzia a neiloa, tahin awmzia a nei hek lo. Hlimin awmzia a nei lo a, nuihna pawh pawnlang thil mai a ni. Taksa a hahdam lova, rilru a muang hek lo. Engkim mai hi engmah lo mai a lo ni zo ta! Tah a chhuak a, mittui a hul hlauh thung si, lunngai hmel put aiin hlim hmel put ka zir a, a sawt chuang lo. Thu maiin min hnem lova, hla lahin min hnem chuang hek lo. Krista avanga tuar chu ni ila lawm takin ka tuar thei mahna. Mahse Amah avanga tuar ka nih ka inhre lo. Kristian pawh ni lo, sakhaw dang betu te an awm ve tho si a, ka tawrh aia an tawrh a nêpna a awm chuang bawk si lo…He thil ka(n) chunga a thlenna chhan hi hria ila tawrh a hahdam thei ber ang tih chu ka inhnemna ber a ni. Krista avanga tuar ni lo mah ila, Pathianin fiah tlaka min ngai erawh ka lawm tawk a ni.

Kan hostel langa thla kan lak hnuhnung. (Keimah, Paongam leh Rochana)

Mangan laia tanpui vartu

Mahni inkhawngaih a na duh hle a, keimah leh keimah ka inkhawngaih aia nasa zawka min khawngaihtu tam tak engkimtithei Pathianin min lo pe reng a lo ni. Kan chhiat tawh avanga lungngai hmel pu a, kan hrehawmna min tuarpuitu te chu kan lam tang, min thlamuantu te an ni tih tlai khawhnuah ka hre chhuak thar leh a. Ka(n) tan chuan Vana Van Angel thianghlim te nen an hlut dan a thuhmun reng. Kan rilru hliam min thawisaka, min tawngtai saktu te aw tluk a ngaihnawm leh ngaihawm a lo awm lo. Riahna tur min siamsak a, thuamhnaw hak tur min petu, min tuamhlawmtu te hi an ni mai lo’m ni Vantirhkoh te chu?

Mar. 26, 2004. Annexe Boys Hostel-a ka room.

Mizo ngê ngê

Hnamdang te thal ve theih loh, kang ve theilo, tuikhur hnar nei Mizo nih hi a ni lo nuam ni. Ka tawrh ang tuar, ka thian te ai chuan ka chan a lo la tha fe mai. Mizo ka nih avanga ka vanneih zia hi sawi loh phal chi a ni lo. MSU member te atanga tanpuina ka dawn ang kha an hnam zirlai pawl atanga an dawn ve awm pawh ka hre lo. Thenawm khawveng, Kohhran leh khawtlang te’n min tuarpuina sum leh pai, silhfen leh tawngkama ka dawn ang hi ‘Annexe Boys Hostel-a’ ka chenpui hnamdang te zingah hian tumahin an dawng ve lo. Mizo-a min siamtu Pathian chungah ka lawm a, Amah chu ka fak a ni.

Kan Hostel-a Guitar perhthiam awmchhun nih manah Masi hla te pawh kan sa ve mai bawk a 😀

The Last of the Annexian. Annexe Hostel Christmas Carol, 2003 hmanpuiin Principal, Pu Sawma leh a nupui, Ma’am Pachuau. Hostel danga Warden te, Hostel dang G.S. te leh zai tura kan sawm te, kan Warden Bah Rudolph Manih hoin.

Vanneihna hlutzia ka hriat theih nan ka chungah vanduaina a thlen tir a, he hrehawmna hian hrehawmloh nawmzia min hriattira.

“Dai hriatna (Experience) hian min siam famkim” tih ni mahse, he kangmei hi famkimna kailawn zawh nana ka duh tawp loh thil a ni a, ka thu chu nise famkim tura he kailawn a kai ai chuan hel mai ka thlang zawka; “Engkim hi kan thatna turin a thleng thin” tih pawh hi sap thufing a ni a, Mizo thufing pawh va ni suh, mahse ka thatna tur pawh a lo ni mahna, hunin a la hril ang chu.

Mar. 30, 2004. Ka pa hoin ka uten min rawn hruai.

Mar. 28, 2005. Kan hostel kan champhaphak vawi 1-naah College-a lalut zawng ten kan Hostel hmunah Pathian hnena inhlanna hun kan hmang. (L-R: K Adani Mao, Shiladitya Narzary, Keimah, Thomson Basumatary leh T. Paongam Haokip)

[Annexe Boys’ hostel kan thu  UCC AW Monthly. Vol. VIII:2. 13.02.05-a tihchhuah, a ngai anga dah luh leh a ni]

Khawpui Țhang dik leh ramngaw

March 21 hi “International Day of Forest,” World Forestry Day tia an sawi bawk, ramngaw hlutna leh pawimawhna inzirtir tharna ni atan United Nations General Assembly-in a puang a, kum 2012 ațang khan kumtin hman țhin a ni. He ni pawimawh tak hi thupui bik neia hman țhin a ni a. Heng thupui te hi Collaborative Partnership on Forests (ram hrang hranga ramngaw humhalh kawnga thawkho pawl) ten an thlang țhin a; kumin thupui atan “Khawpui țhang dik leh ramngaw” (Forests and Sustainable Cities) tih chu thlan a ni. World Forestry Day atana March 21 thlan a nih kher chhan hi chhun leh zan rei zawng a inchen ni, “spring equinox” a nih vang a ni bawk.

Ramngaw leh Mizote

Mizo te leh ramngaw hi kan inngheng renga, tun thleng pawhin ramngaw leh a hausakna hmanga eizawng kan la țhahnem hle a. Ramngaw kan humhalh vanga Sap Kristianho au eih kan ni a (Zairema, 1978), chu kan humhalh chin vêk, Bristish Sawrkar-in kan kuta a dah (Inner line Forest Reserve) chu tun hnaia ramri-a kan buai thar lehna lai chu a ni bawk. Ei leh bar zawnna kawngah, khawtlang nunphung leh sukthlek leh hnam nun thlengin ramngaw hian nasa takin mi a nghawng a ni.

Mizorama cheng tam zawk te eizawnna hmun chu ramhnuai a ni

Țhangtharten ramngaw enkawl dan kan thiamloh a leiah kan ramngaw te nasa takin kan chana, kan ti rirala, mimal ram a tam tial tiala, ngaw a chereu tial tiala, loneitu ten loa an neih tur vantlang ram a zim tial tial thung. Mi rethei zawk te tan ei hmuh vena kawng a harsa tial tiala, thlawhhma siam thei te pawh a ngaia an kual zin avangin ram a leng rei theilova, ram a tuilo tial tiala, thlai an thar țha lo tial tial bawk. Ram insem zai dan rual tawkloh avangin ram neilo an tam tial tiala, vantlang ram a tlem tial tial bawk avangin Revenue Minister, Pu R Romawia chuan mangang takin “Zamindari System kan hlatlo…” tiin a lo sawichhuak hial a nih kha (Vanglaini, 23.01.2014).

Țhangthar leh zual teah ramngaw hlutna a thang chho leh mek thung. A zirna hmunpui kan neih chinah phei chuan nasa takin ramngaw humhalh kawngah kan harh thar leh a, tlawmngai pawl hrang hrang ten beih takzeta an beih ațang phei chuan India rama ramngaw nei zau ber te pawh kan ni leh ta hial a ni. Chutih rual chuan ngaw dur (126 Km²) erawh a nei tlem  zinga mi kan ni thung lawia (ISFR, 2017).

Ramngaw enkawl dan (Forestry) leh Mizoram

Forestry subject zirna hi NEHU-Mizoram Campus-ah 1990 khan din țan a ni a, zir tur te duangfela, zirtirtu te an lakkhawm hnua zirtirna an kalpui țan tak chu kum 1997-ah a ni. Mizoram Univeristy a lo din hnu pawhin Forestry zirna hi chhunzawm zel a ni a, tun thlengin MSc ațanga PhD thleng zirna kalpui a ni a, Mizoram mai bakah India ram hmun hrang hranga ațangin zirlai an fuankhawm țhin.

MSc atanga PhD (Forestry) Programme hi MZU-ah kalpui mek a ni

Ramngaw enkawl lam zirna kawng hrang hrang leh zirbingna chi hrang hranga khawvel hmahruaitu nih a, ramngaw leh nungcha tinreng humhalh chunga retheihna umbo kawnga ram tana thawk tur mithiam chherchhuah hi MZU Forestry Department hmathlir duhawm tak chu a ni a. Chumi tihlawhtling tur chuan nasa takin kawng hrang hrangin hma a la mek a ni.

Sorkar laipui pawhin Forestry zirna hi a ngaipawimawh hle maia, Under Graduate lamah chuan ICAR hnuaiah awmin BSc (Forestry) hi kum 4 zir a ni a, MSc programme erawh UGC hnuaiah awmin kum 2 zir a ni thung. BSc zirna hi Mizoramah kan la neilova, sawitawh angin MSc zirna erawh MZU-ah kan nei thung. Tin, India sorkar hian heng, Forestry lama thiamna nei te hlutzia hi hriain State leh Indian Forest Service lamah te pawh duhsak bik an nih tur thu chiang takin a ziak bawk (National Forest Policy 1988: 4.11). Ziaka a duhsak ang ai erawh chuan State leh Central Sorkar hian a bik takin a duhsak bik chuanglo niin a lang. Mizoram Forest Deparment lamin thawk tur chi hrang hrang a lakah pawh hian duhsak bikna chu sawiloh, dil thei zinga an telh miahloh țum a tam ta mai.  National Forest Policy hi ennawna siamțhat mêk a ni a, tuna an duan chhinah chuan ‘forestry lama zirthiamna nei te duhsak bikna’ lam hi a chuang ta rih lo thung. Zawm loh pui policy-a dah reng țul an ti lo a ni mahna!

National Forest Policy 1988: 4.11

Khawpui leh ramngaw

Ramngaw hlutna hrang hrang an sawi zinga sawi lan hlawh vaklo chu ramngawin khawvel tilumtu carbon a upbo nasat thu hi a ni awm e. Tunhnaiah Bhutan ramin ramngaw a humhalh nasat thu leh carbon negative ram an nih thu a thang nasa hle a. A awmzia tawitein tarlang ila, “Bhutan ramin lirthei, industry leh mihring chet velna hrang hrang hmanga carbon an tihchhuah aiin an ramngawin carbon a eia, a upbo a tam tihna a ni,” chumiin chiang taka a kawh chu ramngaw an nei țha hle tihna a ni.

Some part of Siaha Town. A view from Tourist Lodge, Siaha

Ramngaw chereu chakna chhan liantak chu mihring chetvelna chi hrang hrang te hi a ni a. Heng hmasawnna ruhrel nia an sawi țhin tam tak – khawpui tih zauh nana In leh lo din a, ramngaw țhiah te, khawpuia mi te mamawh tur siamna leh tharchhuahna tur hmun hrang hrang din nana ramngaw tih danglam te hi a zualkai ber nisi, an puh phal siloh a ni (Ramakrishnan, 2012).

Mihring kan pun zel avangin chenna kan mamawh belh zela, eitur kan mamawh belh zel bawka; In kan sa lo theiloa, thlawhhma kan zauh lo theilo. Hei vang hian thlawhhma kan siamna leh In leh lo kan dinnaa ramngaw kan tihchhiat ai hi kan chenna, kan khaw chhehvel leh khawchhung thlengin a remchang laiah thing hmun kan siam a pawimawh a, chutiang tih theihna hmun pawh chu kan zuah a pawimawh hle a ni.

Hring ve dup mahse thingkung emaw a ni si lo. Hringlo tawp ai chuan a tha reng reng e!

Khawpuia thing hmun

United Nations-in kumin World Forestry day puala a thuchah, khawpuia thinghmun thatna leh țangkaina a sawite tawite lo tarlang ila:

  • Ramngaw leh thing te hian boruak tilumtu nasa taka a thuhnuai avangin khawvel sik leh sa danglam zel tur pawh a veng thei.
  • Thing leh mau te hian sik leh sa vawnhim kawngah nasa takin hna a thawka, boruak tih daih nana kan power mamawh zaa 20 – 50 zetin a tihniam thei.
  • Awmze nei taka khawpui leh a chhehvela thingphun hian 8°C zetin boruak a ti dai thei a, air conditioner mamawhna pawh zaa 30 zetin a hniam phah thei.
  • Khawchhunga thing te hi boruak thlifimtu țha tak a ni a, boruak chhia leh bawlhhlawh lengvel a thlifim thei.
  • Khawchhung leh a chhehvela ramngaw hi tuihna vawnhimna țha tak a ni a, leimin tur venna a ni bawk.
  • Thingkung leh mau te hian ri bengchheng lakah nasa takin mi a vawng him thei.
  • Khawtual mite tan a rah, a pil leh a hnahte țangkai taka hman theih a ni.
  • Khawpuia thing hmun awm hian nungcha dang tan chenna a siam sakin humhalhna hmun țha tak a ni.
  • Khawchhunga ngaw leh thinghmun awm hi khaw cheina țha tak a ni a, khualzin hipna hmun țha tak a nih bawk avangin mi tam takin eizawnna an neih phah tawh a ni.
  • Khawpui chhunga thing leh mau, ngaw leh phul hmun awm te hian nunphung hrisel leh rilru hrisel nei thei turin mi a ti phura, chu chuan nasa takin hriselna kawngah mi a pui bawk.

Tlipna

Ramngaw humhalh leh enkawl kawnga țhangharh thar leh mêk, Mizo te hian kan ramngaw hlutzia kan hriat thar leh a pawimawh khawp mai. Kan rohlu kan ramngaw te tichhetu chu huai taka kan do ngam a ngai. Ramngaw humhalh vanga Chanchin țha dawng, ramngaw humhalh avanga ‘mi lu la hnam’ tia hriat hlawh kan ni tih i hre thar leh ang u. Kan tihchhiat palh te siamțha turin țan kan lak a ngai.

  1. Rimawi ram, herhse leh ngiau par rim lenna rama siam leh turin, hawh u, thingkung awmsa humhalh ila, awmze neiin, mahni ram thing ngei, kan hip țhan boruak pe chhuak thei ngei, ram dang thing nilo phun bawk ila, enkawl puitling bawk ila. Kan khawpui te hi chenna tlaka hmun hring nuam zawkah, khawpui hlim leh hrisel zawkah i siam ang u.

 

Reference:

ISFR, 2017. India State of Forest Report 2017. Forest Survey of India (Ministry of Environment & Forests). www.fsi.nic.in

Ramakrishnan, P.S. 2012. Hill agriculture: vulnerability and management options. National Workshop on Green Revolution in Mizoram. AMFU

Zairema, 1978. God’s Miracles in Mizoram: a glimpse of Christian work among head-hunters (In: Lehkhabu te Pasarih. Ed: Revd Chuauthuama). Zorun Community, Zarkawt, Aizawl.

http://www.fao.org/international-day-of-forests/en/

https://www.vanglaini.org/tualchhung/archive/2014-01-23

[Published on Vanglaini Mizo daily Vol – XXXIII No. 67 Wednesday 21.03.2018]