SAPTAWNG

Engmah nilo mah ila engemaw nih chu kan tum theuhva; kan chhungte pawhin engemaw ni ve turin mi an duh theuh bawk. ‘Engemaw’ ni ve thei tur chuan nitin thiam zirna Inah min tira, tichuan sikul kai-sikul naupang kan lo ni chawpchilh ve ta mai a, zirlai tak tak erawh nih a har teh e!

Zirna Inah

Chu zirna Inah chuan thil chi hrang hrang kan zira, keini aia an daizau chak zawk avangin Sapho-in an tawng hmangin min awp bet ta renga, an tawng chu tunlai khawvelah chuan thiam makmawh a lo ni ta. Keipawh thiam ve ngei turin ka chhungten min duha, thiam ve ngei turin Sap-Sikulah te lut chho ve zelin, ram pawn thleng thlengin Sap-tawng bawih nihna avangin kan feh chhuak ve ta a nih kha.

A tirah chuan

Mahni tawng ni lo ta fam chu thiam ve te pawh a chakawm a lo’m tiin, intihchangkanna remchang tak a nih bawk avangin, phur angreng takin ka zir ve mai bawk a. Thiam pawh ka thiam chak viau mai. Nursery ka kai tirh atanga kar hnih khat lekah Yes leh No ka hre nghal kau mai! Chutiang taka hma ka sawn chak avang chuan Saptawng ngatin ka hming te pawh ka sawi thiam leh thuai bawk a. A va ropui em!

Pre-School leh Primary School-a ka kai chhung zawng khan Lalpa tawngtaina te leh tawngtai hla chi hrang hrang te pawh Saptawng ngatin ka hre hman teuha, mahse khatih laia kan sawi dan leh tun hnua kan sawi dan erawh danglam tak a ni. A khawii zawk nge dik ang ka ti: Hmana “Laiking zawmkhawm…” nge tuna “Thy Kingdom come…” a tam mai, sawi tam loh hi mualpho lohna!

Sap-lo-tawng

Tichuan, ka lo upa telh telha, chu Saptawng chu a tira ka zuam ang ngawt kha a lo ni hauhlo mai. ‘Yes’ leh ‘No’ piah lam deuh thiam a lo ngaia, Saptawnga hming sawi ringawt a lo tawk tawh lova, tawngtaina awmsa ringawt a rin reng theih ta loh! Chumi piah lam chu a lo tul ta, ka tum laklawh a, a bawihah ka tang laklawh tawh, ka thiam ngei tur a ni!

Thiam tum ka ni bawka ka zir emaw zir lo emaw ka intih lai pawhin tawngka lamah Saptawng thumal ka telh ve ziah ta mai, ka va han thiam ve tawh reuh em! Mahse, mi thiam dan leh ka thiam dan a inanglo hi a buaithlak lai taka chu a ni. Ka thiam ve dan chu Mizotawng kara rem leh rem lova Saptawng telh a ni a; midang te erawh chuan Saptawng karah eng tawng emaw, hriatthiam ve theih tur tho si hi, an telh ve zauh thin chauh thung si. Tui taka ti ti a har thin ngawt mai. Saptawng pawh lo hmang eng ang mahse, Sap an nih miau loh avangin, “Sap-lo-tawng” ka ti tho tho!

A tul tlat bawk si

Hnamdang nena cheng ho ta chu Duhlian tawng ringawt hman theih loh hun a lo tam a, eng engah emaw a phur pawl nih phei chuan Saptawng hman ngei ngei a lo tul thin si a, lu a hai duh khawp mai. Kan thusawi tur Mizotawngin kan ngaihtuah lawka, chu chu theih ang tawka mawiin Saptawngah kan han chan tir leh thin kha a ni si a. Sawi chhuak thei tura kan inngaihtuah buai ang tluk zetin a ngaithlatu te pawh hrethiam tur chuan an inngaihtuah ve fê thin a ngaiin ka ring.

Har tak a ni

Hei hi hrui, a hmawra pehbuk awm, “Tussle” an lo tih ve bawk chu a ni :v. Image source: https://www.etsy.com/market/tussle

Bah John-a nena Shillong khawpuia thil kan zawn tum kha ka hre chhuak fo thin. Kan College-ah Retreat kan hmang dawna, retreat banner tur siamin kan hmanhlel a, a cheimawina’n tiin kan Chaplain nupui, hmeichhe thu zawmin hruihrual-a hmawra peh buk awm, mi changkang leh neinung deuh ten an parda hmerkhawm na’na an hman thin ang hi kan zawnga, a hming kan hre bawk silo, a nihphung Saptawnga sawi a har bawk si. Hrui chu rope a ni maia, hrui naran ni lo, thil cheimawina chu tih vel leh parda hmerkhawmna tih thlengin a sawi theih mai, mahse a hmawra peh-buk awm tih berkher hi a ngaihna kan hre ta der lo. Buai chu buaithlak tak a ni! Kan sawifiah thiam dan leh an hriatthiam dan a inhmu thei bawk silo. Bristih-ho hunlai ata tawha khawpui hlun lo ni tawh, Shillong khawpuiah chutiang ang chu kan hmu zo ta lo! Engdang vang mah a ni lo, Saptawng vang vek a ni. Aizawlah chuan nise kan hmu har lovang.

Hei pawh

UCC Anthem…Saptawnga zirtir har ber te zinga mi chu a va ni chiang tak

Buaina neuh neuh hi chu ka tawk ve fê mai. Zaipawl zirtir mawlh mai kha a ni buaithlak thin ni. An zaithiam leh thiam loh chu thuhran nise, hla an thiam theihna tura Saptawnga sawi kha a lawm buaithlak chu! Kan tawng chuan sak fawk fawk loh tur, sak hmawk hmawk loh tur, sak fawk-hmawk tur’ te kan tia, a chiang êm êm mai, mahse Saptawnga sawi chu har ve tak chu a ni, a ngaihna der ka hre lo! He’ng chauh hi a la ni lo, ‘sa deuh auh auh rawh u’ tih te, ‘a Slur kha lam liam mai mai suh u’ tih ang reng Saptawnga sawi chu buaithlak tak a ni ringawt. Theih ang tawkin kan han zir chhina, entirna te kan han pe a, hetiang hian ti rawh u, saptawng ngatin kan han ti a…a bak dang a awm tawh lo, a tawpah chuan hla zir emaw intih nak a lain zai zirah kan inchhuah leh thin. Saptawng vang vek a ni!

Hei erawh ka hria, kan sawi tak, fawk fawk, hmawk hmawk tih ang reng ho hi a Grammar lam zawng chuan Double Adverb an ti a, Mizotawng timawitu tak leh ti hausatu a lo reng tih hi! Kan thil sawi nihphung leh zia rang fiah takin a hril thei thin. Hnampui tia kan lo ngaihsan êm êm te aia kan chungnunna leh hausakna ropui tak pakhat a ni ve tlat a ni. Thiam taka hman phei chuan tawng hi a mawi duh bik êm êm a, zirchian chi tak a ni.

Thiamloh a pawi fo kherlo

Saptawng hi lo thiam ta hle ila chuan huat a pui leh thinrimna tur fê fê hi chu ka tawng nasa tawh ngawt ang. Zirtirtu pakhatin dawhkan kil meuha titi pui tura min sawm tuma darkar fé min zilhhauna zo zai te kha…ka lo hrethiam veklo te kha malsawmna thuah hnih hi a ni ringawt! A thusawi zinga thenkhat, ka chhinchhiah theih chin chin te ka room-mate Dictionary-a kan en leh chuan min zilhna tawngkam te kha aw, a lo va han khain a lo va han na tak em! A sarhu laia ka lo hrethiamlo hlauh kha a zangkhai thlak ngawt mai!

Ni e, thiam a thaa, thiam loh pawh a pawiloh chang a lo awm tho a lo nih tak tak hi. Chuvang chuan Sap ka lo ni lo kher kher hi chu ka lawm leh hnuhnawh ngawt mai! Heti taka Saptawng thiamlo hi, Sap chu lo ni ila a buaithlak tur zia mai chu sawiin a siak lo!

[Hmana mi, upload thar leh…intih tawngkam thiam vanglai a lo nih dawn hi :D]

Peshawar Tlangval

A hming chu “Alexander Mehboob” a nia, Pakistan-a ram bial pakhat, Khyber Pakhtunkhwa  Ram bial huamchhung,  Peshawar-a khawsa a ni. Zirna lamah MA (Islamiyat) leh MA (International relation), M.Div a ni a. A pa hi zirtirtu a ni a, a pu hi Pastor a ni thung, a pami te 2 hi pastor an ni bawk. A pa pu hi Sikh sakhua aṭanga Kristiana inlet a ni a, hemi achinah hian an chhungkua hi rawngbawltu chhungkua an ni chho ta zel a ni.

Rev. Alexander Mehboob,  MA (Islamiyat), MA (IR), M.Div.

Tlangval harhvang tak, sa pan thler thlawr a ni a. Ka hmuh hmasak ber nia a chipui te Urdu ṭawnga bia a, a teikual vel ruai kha mitthlaah a la cham reng mai. Kamis ṭial leh kekawrtlawn ngalrek chen a haa, chappal a bun a, a kamis hi a benglut lem lo thung. A kamis kar aṭangin a kekawr benga a key chain khai – Pakistan Flag lem chu a lang zauh zauh bawk a, eng thuamhnaw pawh inbel se he keychain hi a khai reng a, a kawr awmah Pakistan flag anga siam lapel pin a bel reng bawk. A bak hmul a zuah kual a, a hmuihmulin a heh a khuh lek lek a, a ṭawng karlakah a tuai chho leh lawk ṭhin. A hmel en mai kha chuan khawilam ringthar nge maw niang le? Tih tur khawpa dawldang a ni a, he’ng laia Punjabi kan lo hmuh ve ṭhin te nen chuan an sa chu inmuk hleih tak a ni.

Mahni inuluk tak a ni tih erawh a hriat theih mai. Function pangngai chinah chuan puithiam kawr (clerical shirt) a ha a, pheikhawk pum a bun ap reng bawk. Chutianga a inthuam aţang chuan Pastor a ni tih kan hriat theih phah ta hlauh bawk a. Zan khat chu Cultural Programme kan hmanga, mahni hnam inchei dan a inchei tur a ni a, hemi ţum hian kan Peshawar tlangval hi Kurta var suit hain a rawn inthuama, chumi chungah chuan kawrchung dum a la ha hrama. Tuifinriat kam ṭiauphoa che velah chuan a la smart ber awm e.

Peshawar tlangval, St. Stephen Church kawtah

Alexander-a hian St. Albert’s College, Karachi aṭanga BA a zawh hnuin, Peshawar University aṭangin MA (Islamiyat) a zo leh a, Masters in International Relationship a zo bawk. St. Thomas Theological seminary, Karachi aṭanga M.Div. a zawh hnuah Pastor atana nemngheh a ni a, kum 2013 aṭangin Church of Pakistan hnuaia Faisalabad Diocese-ah Chaplain niin rawngbawl hna bul a ṭana, kum 2017 aṭangin Peshawar Diocese-a ṭhalai rawngbawlna enkawltuah a ṭang ta a ni. Pathianniah Pathian biak Inkhawm Urdu leh English Service an nei ṭhin a, Zirtawp chhun dar 12-ah “Lalpa Zanriah Sakramen” an kil a, tlai dar 5:30-ah “Damna inkhawm” an nei zui leh a, engemaw changin nilainiah inkhawm an nei ṭhin bawk.

Pakistan Kristiante chungchang sawi dunin Fk-i nen

Pakistan Rama Kristianna dinhmun

Chanchinthar kan dawn tam zawk hi Pakistan rama Kristian te dinhmun chhiat zia leh an chep zia hlirin a awh khata. Ringthar thah thu te Biak In suasam tih te hi kan hriat lar a ni. Chanchinthar thehdarhtu te hian chanchin dik tak emaw a nihna tak tarlan emaw ai chuan a nih bak hret, mi te ngaihven tur zawngin an chhuah fo ṭhin nia an sawi hi a tak tak emaw tih mai a awl ṭhin. Pakistan-ah hian kum zabi 18 chhoah khan Kristianna hi a lut tawha; Bristish sipai te leh Missionary ten Kohhran an lo phun daih tawh a ni.

Rev. Alexander Mehboob, Youth Coordinator, Peshawar Diocese, Church of Pakistan

Pakistan hi Islam dana inkaihhruaina ram a nih avangin sakhaw dang te tan hmalak erawh a har hle. An ram danah sakhaw danga inleh hi khap bur a ni a, chutih rual chuan sakhaw dang aṭanga Islam-a an inleh erawh chuan harsatna engmah an tawk ngailo thung. Islam sakhaw  vuantu Kristianah emaw, sakhaw dangah emaw inpe ta se, sorkara a inziahluh tirha a inziahluh dan kha Muslim a nih si chuan a sakhua kha sorkarin a thlak sak duh ta ṭhin lo a ni. Tin, hetiang boruak a thlen hian han rikhluai chang an neih ṭhin a, Kristian ten a pawng a puia tihduhdahna an tawrh loh thu leh an chunga hleilenna a nazawngin a thleng lo niin Peshawar tlangval hian a sawi bawk.

“Kristian te chu an taimaa, an rinawma, hna an thiam bawk” tih hi Pakistan rama ringlo mi ten Kristian te an hmuh dan a ni.

Pakistan Kristian ţhalaite

Pakistan rama ringtu te aw ka ngei aṭanga an ṭhalaite dinhmun leh ningkhawng han dawnsawn chu ngaihthlak a nuamin rilru a khawih teh e! Rawngbawl dan chi hrang hrang an neia, chung zinga danglam tak chu “Inter-Faith Youth Camp” (Sakhaw hrang hrang ṭhalaite intawhkhawm) kha a ni. Kar khat chhung teh meuh sakhaw hrang hrang ṭhalaiten intawhkhawm hun an hmang ṭhin a, chumi chhung chuan thil chi hrang hrang an zirho a, nunphung te, eizawnna kawng lam inkawhhmuhna leh inpumkhatna lam thu te an zir ber a, themthiamna kawnga hma an sawn theih dan tur te pawh an zir ṭhin bawk. He programme hi Church of Pakistan buatsaih a ni.

Pakistan rama Kristian te chanchin khunkhan takin kan sawiho

Tunlaina boruak hrang hrangin a chimbuai ve reng bawk. Kristian ṭhalai an inhlohna tam ber chu nupui pasal inneih vang niin an sawi bawk. Kristian tlangval tan Islam nula neih chu a theihloh tluk a ni a, an inneih dawn chuan tlangvalin a Kristianna bansana Islam a zawm emaw a nih loh chuan buaina nasa tak an tawk mai ṭhin. Chutihrual chuan Kristian nula leh Islam tlangval inkarah erawh harsatna a awm lem lo, nula kha Islam-a a inpêk mai avangin! Islam tlangval leh Kristian nula inngaizawng sawi tur an tama, nula ten an Kristianna an phatsan zel bawk si avangin Kristian te tan chuan channa nasa tak a ni a, Pakistan rama Kristian ṭhalai hruaitu te rilru tihahtu lian tak a ni.

Training chung zawnga zawhna ngah ber a ni hial awm e!

Ruihhlo avanga harsatna erawh an tawk lem lo. Islama dana rorelna a nih avangin drug leh ruihhlo dang a zalenlo a, ṭhalai zingah ruihhlo ngai an awm meuh lo.

Kristian ṭhalai nge nge

Eizawnna leh hna zawnna lamah sakhaw dang te aṭangin harsatna leh enhranna emaw an tawk ve lem lo. Chuti a hnehin Peshawar leh Hyderabad bawr vela Sawrkar leh mimal hna thawk tur phei chuan Kristian ṭhalai an duh ber lawi tlat si hi thil chhinchiah tlak tak a ni. “Kristian te chu an taimaa, an rinawma, hna an thiam bawk” tih hi Pakistan rama ringlo mi ten Kristian te an hmuh dan a ni. Keini ramah erawh “Kohhrana inhmang lo…” tih te hi hna siamtu te tehkhawng a ni lawia. KṬP ten inenfiah nan i hmang ang u. Pakistan Kristian ṭhalaite ang hian KṬP-a active tak te hi hnathawk tura min duh zawk theih nan theihtawp kan chhuah a ṭul hle mai.

India, Pakistan, England leh Sri Lanka palai te nen

Rev. Alexander Mehboob

Peshawar Tlangval, Rev. Alexader Mehboob nen hian SACYN Leaders Training 2017, Negombo-a intawng kan ni a, Hindi-in a ṭawng emaw ka tia, ka Hindi thiam ang angin ka bia a, anin Urdu-in ka bia emaw min lo ti ve thung a, “Urdu i thiam a ni maw” min ti awllo, thui erawh kan inbe thei lem hlei lo a, Hindi thiamin a tlin miau si loh chuan. Sapṭawng pangngai takin a 6awng thei a, a aw phawi pawh India rama Hindi hmang ho aw phawi ang tho a nih avangin hriat a harsa lo. Kan chamho chhung zawnga a ṭawngkam hmasa ber chu “inchungah thlamuanna awm rawh se” tih hi a ni. Traning-a tel ve, nula ho ten fiam tehah an neih a, thla te an lakpuia, an han lem fem vel ṭhin a, ani mi kulmuk chi tih takah a hnar nasa thei hle. Chumi hmu chak chuan a aia uar sauhin an han fiam ta ṭhina, a ṭang nasa ṭhin khawp mai.

Nepal leh Myanmar palai te nen

Tlangval hawihhawm leh bengvar tak a ni a, kan haw tur pawh min thlah thlap nghe nghe a. Training chhung zawnga zawhna ngah ber a ni ta hial awm e. Peshawar Diocese ṭhalai te zinga rawngbawltu pawimawh tak, an khaipa – coordinator a ni a. Khyber Pakhtunkhwa Province chhunga Kristian ṭhalaiten kawng hrang hranga hma an sawn theih dan tur ngaihtuahin Peshawar Diocese hian hma an la a, sakhaw dang ṭhalaite nen pawh thawhhona ṭha tak neiiin, innghirngho lovin, chak tak siin rawngbawl hna a kalpui mek a ni. SACYN Leaders Training-ah hian Pakistan aṭangin mi 3 an rawn tela, pakhat hi chu resource person a ni nghe nghe. Tin, England-a cheng, Pakistan mi, nula pakhat a rawn tel bawk.

Field Visit-ah team khatah kan awm dun

SACYN Leader’s Training 5th Module 2017 hi Negambo, Sri Lanka-ah neih  a ni a. Khawvel ram hrang hrang – Australia, Bangladesh, Bhutan, England, India, Malaysia, Myanmar, Nepal, Pakistan leh Sri Lanka aṭangin kan kalkhawma. India ram aṭang hian Kohhran 3 (CSI, Syrian Orthodox leh PCI) atangin kan kala, CKTP (Mizoram Synod) aiawhin Nl. Lalfamkimi (Fk-i) nen kan kal.

SACYN 2017 palai te

[Kristian Thalai Chanchinbu April 2018-ah tihchhuah a ni]

The Last of the Pioneer Mission

  • The land of the head hunters was transformed into a land of peace within a short span of time. It was the Lord’s doing. The advent of the Missionaries in the now called Mizoram was in three phases. The Lakher Pioneer Mission (LPM), the last of them all, was established in September 26, 1907 at Saikao Village by Rev. R.A. Lorrain. Since then, his legacy remains there.

Some part of Saikao Village. July 7, 2012

Saikao, previously known as Serkawr is a small village in Siaha district of Mizoram. It is around 300Km from Aizawl, the capital of the state and around 51 Km from Siaha.

The Lakher Pioneer Mission Compound, Saikao

The Lorrain’s Ville Bungalow was built on a hill top in 1914 by Rev. Lorrain himself, using a tin roof, a wooden floor and a ‘dap’ wall (splitted bamboo matted together).

Lorrain Ville, a Bungalow built in 1914 by Rev. RA Lorrain

Trophies at Lorrain’s Ville

Rev. Violet Louise Anne Mark, the third generation of the LPM decided not to return to England. She has been staying at the Lorrain’s Ville till today. Affectionately called as ‘Pi Vaili’ by the locals is the grand daughter of Rev. R.A. Lorrain. Born on April 16, 1938, at Saikao, her mother was “Tlosai Zua No”  (Princess of the Lakher), the daughter of Rev. Lorrain. Her father was Mr. A.B. Bruce Foxtall. She was married to Rev. L. Mark, a Mara theologian in 1968. She was ordained as a minister in 1994 by Rev. Lambert Garter at Saikao.

Rev. Violet L. Mark (Photo courtesy – Soul Photography, Siaha)

Rev. Violet turned 80 today (April 16, 2018). May God continue to be be with her.

Rev. L. Mark

The Mark’s were blessed with four offspring – 3 sons and 1 daughter.

Grand Childrens of the Mark’s.

The bungalow has been neatly maintained by the Mark’s.  As you walk inside, you can feel the presence of the Lorrain’s. Things were kept as it was.

The living room

The living room was set up in such a way that it was like stepping into a time machine and going back to the 19th century England.

A research colleague, Dr. B. Malsawmkima sat on the rocking chair of Mrs. Lorrain

Rev. Lorrain developed the Mara Alphabet and translated the bible in his study room in the bungalow.

Study room at the Lorrain’s Ville

The Holy Bible used as a reference by Rev. R.A. Lorrain for translation into Mara

Rev. Lorrain was a trained medical personnel. It was his knowledge in  medicine that gained the trust of the head hunters (Lorrain, 1920).

Biography of Hudson Taylor and other Medical Books and a typewriter

Ms. Tlosai, the daughter of Rev. Lorrain was an excellent pianist. It was said that most of the Mara Gospel songs were translated and written by using this upright piano. Which was freighted in 1932 to Tlabung by boat, it was then disassembled and transported to Saikao by means of pony.

A Dale Forty upright piano

The Maraland celebrated its Gospel Centenary in 2007. Saikao village, being the provenance of the Gospel in the area, remained in the hearts of the Mara Community and the whole Mizoram. The dedications of the Pioneer Missionaries will always be cherished. The legacy, which remained there  will also be an evidence of their dedications.

A monument erected at Saikao to commemorate the Gospel Centenary of the Maraland.

 

How beautiful upon the mountains are the feet of him that bringeth good tidings, that publisheth peace; that bringeth good tidings of good, that publisheth salvation; that saith unto Zion, Thy God reigneth!

[Isaiah 52:7 (KJV)]

Oftenly I heard about the LPM and their legacies which remain there at Saikao. Visiting the LPM has always been in my bucket list. On July the 7th 2012, while venturing around the Siaha Forest Division, we had our brunch at Kaochao (Kawlchaw) Forest Beat House. We were then taken to the village forest plantation around the legendary Saikao village.  We took the offroad to cut our journey short. We crossed the Chhimtuipui river, heading straight to Saikao through a fair weather road. The road was bumpy and slippery. If not for a robust Gypsy, we would have stuck on the way.

Crossing the river Chhimtuipui

Luck favoured us. The ACF, who was the Liaison officer for the monitoring team was born and raised up at Saikao Village. The LPM Premise was his childhood playground. He took us to the Bungalow and we finally met the Last of the Pioneer Missionary.

It was an impromptu visit…had it been a pre-planned visit, I would have not wear a camouflage shirt…and lucky me for that boy standing in front of me…who hideth the chempui carried cross-draw at my waist 😀

Even though it was ecology which brought us there, it was more a pilgrimage to me. A pilgrimage to witness the love and the grace of God.

Today, on her 80th Birthday, our prayers are with Rev. L. Mark and his family, who lovingly cared for Rev. Violet, as she is bedridden due to hypertension and other old age ailments. #prayforrevviolet

A heartfelt gratitude to –

  • Soul Photography, Siaha for permitting me to use Rev. Violet’s portrait.
  • Mr. Beihrochhua, a close friend, for helping me to get the necessary information.

Reference:

Lorrain, R.A. 1920. Pioneering Lakherland. Lakher Pioneer Mission, London.

28th March 2004: Mei hmanga fiahna chu

Nidang ang bawkin ni a sa rumrut a, mut a chhuak êm êm a, exam lai a ni chungin lehkha zir chakna rilruah a awm lo a, zir erawh a that thu kan inhrilh awl lo. Chawchhun kan fak zawhin mahni room theuhah kan thal phung hlawma, tuman ngaihthat lohna kan nei lo. Ngaih han tih that lohna chhan tur lah a awm hek lo, eng nge rawn thleng dawn kan hre tlat lo a ni.

Annexe Hostel kawtah Mahruaia. Tunhma chuan Administrative Office atana hman thin a ni.

Chu ni chu

Thal lai a ni a, thli lum a thaw vûk vûk a, he ni hi nidang aia a danglamna chu ‘ni dang aiin thli a tam’ tih a ni chauh mai. Tute emaw angin he ni danglam bikna chhan tur hi mumang mak danglam hmanga hmuh lawk tir ka ni lova, inlarna hmanga hriattir ka ni hek lo. ‘God proved wireless’ hmanga hriattir ka ni bawk hek lo. Sana a vir ngaiin a vir a, ni a sat dan ngaiin a sa a, khua a lum dan ngaiin a luma, nidang ang thovin engmah tilovin kan awm vel awm mai mai a ni.

Mar. 28, 2004. Pathianni Chawhma Inkhawm bang (L-R: Dingluaia, Keimah, Lalmama leh Hruaitea)

Kan ral hmang mei

“Mizo Upate chuan ‘khuaa sakhi a luh chuan kangmei a chhuak duh’ an ti” an ti a, hei lah hi hetih hunlai hi chuan an sawi ka la hre lova, a hma ni hian College Campus-ah Sakhi an kap tih erawh ka hria. Awlthawng taka hun kan hman laiin chawhnu her, nau rual zanriah chhum hun velah keini aia thiltithei zawk, ‘kan ral hmang mei’ chuan a zia a chhuah tan a. Khuaa sakhi a luh vang pawh ni chuang lovin, mi pawlawh thenkhatte kut hleiin hnahthel ro an hal chuan an rin aia nasain nghawng a nei ta a ni. Khua a ro em avangin mei si leng vakin a den fuh hnahthel ro chuan awlsam takin a man kaia, ni dang aia thli a thawt nasa avangin chu mei chu a kangkai zela, thelh hleih theih loh meipuiah, a chawmtu thli leh hnim hnah ro tangkawp chuan a chhawm alh ta a ni ber mai.

Mar. 26, 2004. Chemistry Practical Exam zo. Mizo Science Student ho. (L-R: Keimah, Chhandama, Lura, Dingluaia, RCa leh Peter)

Theihtawp chhuah a ram kang thelh tuma beih a nih lai chuan chu kan ral hmang mei chuan hlet a chhuah a. Ruahsur leh nisa hnuaia kan tawmna, chhun leh zana chawlh hahdamna min petu, hnam hrang hrang, a Zo-a Vaia inlungrual taka kan chen hona In chu, a chhunga kan neih zawng zawng te chawp chuan, chu ‘kangmei’ chuan, a lem zo a, kan chan chhun chu a alh en leh a vap hai a ni mai. Hei lo liama ‘Mei alh en’ hi a awm chuang dawn em ni?

Hei lo liama meialh en!

Chi-ai

A kang tur leh kang thei zawng zawng a kang zova, chan a chau, neih ka nei lo, ka thiante lahin an nei hek lo. Lungngaihin awmzia a neiloa, tahin awmzia a nei hek lo. Hlimin awmzia a nei lo a, nuihna pawh pawnlang thil mai a ni. Taksa a hahdam lova, rilru a muang hek lo. Engkim mai hi engmah lo mai a lo ni zo ta! Tah a chhuak a, mittui a hul hlauh thung si, lunngai hmel put aiin hlim hmel put ka zir a, a sawt chuang lo. Thu maiin min hnem lova, hla lahin min hnem chuang hek lo. Krista avanga tuar chu ni ila lawm takin ka tuar thei mahna. Mahse Amah avanga tuar ka nih ka inhre lo. Kristian pawh ni lo, sakhaw dang betu te an awm ve tho si a, ka tawrh aia an tawrh a nêpna a awm chuang bawk si lo…He thil ka(n) chunga a thlenna chhan hi hria ila tawrh a hahdam thei ber ang tih chu ka inhnemna ber a ni. Krista avanga tuar ni lo mah ila, Pathianin fiah tlaka min ngai erawh ka lawm tawk a ni.

Kan hostel langa thla kan lak hnuhnung. (Keimah, Paongam leh Rochana)

Mangan laia tanpui vartu

Mahni inkhawngaih a na duh hle a, keimah leh keimah ka inkhawngaih aia nasa zawka min khawngaihtu tam tak engkimtithei Pathianin min lo pe reng a lo ni. Kan chhiat tawh avanga lungngai hmel pu a, kan hrehawmna min tuarpuitu te chu kan lam tang, min thlamuantu te an ni tih tlai khawhnuah ka hre chhuak thar leh a. Ka(n) tan chuan Vana Van Angel thianghlim te nen an hlut dan a thuhmun reng. Kan rilru hliam min thawisaka, min tawngtai saktu te aw tluk a ngaihnawm leh ngaihawm a lo awm lo. Riahna tur min siamsak a, thuamhnaw hak tur min petu, min tuamhlawmtu te hi an ni mai lo’m ni Vantirhkoh te chu?

Mar. 26, 2004. Annexe Boys Hostel-a ka room.

Mizo ngê ngê

Hnamdang te thal ve theih loh, kang ve theilo, tuikhur hnar nei Mizo nih hi a ni lo nuam ni. Ka tawrh ang tuar, ka thian te ai chuan ka chan a lo la tha fe mai. Mizo ka nih avanga ka vanneih zia hi sawi loh phal chi a ni lo. MSU member te atanga tanpuina ka dawn ang kha an hnam zirlai pawl atanga an dawn ve awm pawh ka hre lo. Thenawm khawveng, Kohhran leh khawtlang te’n min tuarpuina sum leh pai, silhfen leh tawngkama ka dawn ang hi ‘Annexe Boys Hostel-a’ ka chenpui hnamdang te zingah hian tumahin an dawng ve lo. Mizo-a min siamtu Pathian chungah ka lawm a, Amah chu ka fak a ni.

Kan Hostel-a Guitar perhthiam awmchhun nih manah Masi hla te pawh kan sa ve mai bawk a 😀

The Last of the Annexian. Annexe Hostel Christmas Carol, 2003 hmanpuiin Principal, Pu Sawma leh a nupui, Ma’am Pachuau. Hostel danga Warden te, Hostel dang G.S. te leh zai tura kan sawm te, kan Warden Bah Rudolph Manih hoin.

Vanneihna hlutzia ka hriat theih nan ka chungah vanduaina a thlen tir a, he hrehawmna hian hrehawmloh nawmzia min hriattira.

“Dai hriatna (Experience) hian min siam famkim” tih ni mahse, he kangmei hi famkimna kailawn zawh nana ka duh tawp loh thil a ni a, ka thu chu nise famkim tura he kailawn a kai ai chuan hel mai ka thlang zawka; “Engkim hi kan thatna turin a thleng thin” tih pawh hi sap thufing a ni a, Mizo thufing pawh va ni suh, mahse ka thatna tur pawh a lo ni mahna, hunin a la hril ang chu.

Mar. 30, 2004. Ka pa hoin ka uten min rawn hruai.

Mar. 28, 2005. Kan hostel kan champhaphak vawi 1-naah College-a lalut zawng ten kan Hostel hmunah Pathian hnena inhlanna hun kan hmang. (L-R: K Adani Mao, Shiladitya Narzary, Keimah, Thomson Basumatary leh T. Paongam Haokip)

[Annexe Boys’ hostel kan thu  UCC AW Monthly. Vol. VIII:2. 13.02.05-a tihchhuah, a ngai anga dah luh leh a ni]

Khawpui Țhang dik leh ramngaw

March 21 hi “International Day of Forest,” World Forestry Day tia an sawi bawk, ramngaw hlutna leh pawimawhna inzirtir tharna ni atan United Nations General Assembly-in a puang a, kum 2012 ațang khan kumtin hman țhin a ni. He ni pawimawh tak hi thupui bik neia hman țhin a ni a. Heng thupui te hi Collaborative Partnership on Forests (ram hrang hranga ramngaw humhalh kawnga thawkho pawl) ten an thlang țhin a; kumin thupui atan “Khawpui țhang dik leh ramngaw” (Forests and Sustainable Cities) tih chu thlan a ni. World Forestry Day atana March 21 thlan a nih kher chhan hi chhun leh zan rei zawng a inchen ni, “spring equinox” a nih vang a ni bawk.

Ramngaw leh Mizote

Mizo te leh ramngaw hi kan inngheng renga, tun thleng pawhin ramngaw leh a hausakna hmanga eizawng kan la țhahnem hle a. Ramngaw kan humhalh vanga Sap Kristianho au eih kan ni a (Zairema, 1978), chu kan humhalh chin vêk, Bristish Sawrkar-in kan kuta a dah (Inner line Forest Reserve) chu tun hnaia ramri-a kan buai thar lehna lai chu a ni bawk. Ei leh bar zawnna kawngah, khawtlang nunphung leh sukthlek leh hnam nun thlengin ramngaw hian nasa takin mi a nghawng a ni.

Mizorama cheng tam zawk te eizawnna hmun chu ramhnuai a ni

Țhangtharten ramngaw enkawl dan kan thiamloh a leiah kan ramngaw te nasa takin kan chana, kan ti rirala, mimal ram a tam tial tiala, ngaw a chereu tial tiala, loneitu ten loa an neih tur vantlang ram a zim tial tial thung. Mi rethei zawk te tan ei hmuh vena kawng a harsa tial tiala, thlawhhma siam thei te pawh a ngaia an kual zin avangin ram a leng rei theilova, ram a tuilo tial tiala, thlai an thar țha lo tial tial bawk. Ram insem zai dan rual tawkloh avangin ram neilo an tam tial tiala, vantlang ram a tlem tial tial bawk avangin Revenue Minister, Pu R Romawia chuan mangang takin “Zamindari System kan hlatlo…” tiin a lo sawichhuak hial a nih kha (Vanglaini, 23.01.2014).

Țhangthar leh zual teah ramngaw hlutna a thang chho leh mek thung. A zirna hmunpui kan neih chinah phei chuan nasa takin ramngaw humhalh kawngah kan harh thar leh a, tlawmngai pawl hrang hrang ten beih takzeta an beih ațang phei chuan India rama ramngaw nei zau ber te pawh kan ni leh ta hial a ni. Chutih rual chuan ngaw dur (126 Km²) erawh a nei tlem  zinga mi kan ni thung lawia (ISFR, 2017).

Ramngaw enkawl dan (Forestry) leh Mizoram

Forestry subject zirna hi NEHU-Mizoram Campus-ah 1990 khan din țan a ni a, zir tur te duangfela, zirtirtu te an lakkhawm hnua zirtirna an kalpui țan tak chu kum 1997-ah a ni. Mizoram Univeristy a lo din hnu pawhin Forestry zirna hi chhunzawm zel a ni a, tun thlengin MSc ațanga PhD thleng zirna kalpui a ni a, Mizoram mai bakah India ram hmun hrang hranga ațangin zirlai an fuankhawm țhin.

MSc atanga PhD (Forestry) Programme hi MZU-ah kalpui mek a ni

Ramngaw enkawl lam zirna kawng hrang hrang leh zirbingna chi hrang hranga khawvel hmahruaitu nih a, ramngaw leh nungcha tinreng humhalh chunga retheihna umbo kawnga ram tana thawk tur mithiam chherchhuah hi MZU Forestry Department hmathlir duhawm tak chu a ni a. Chumi tihlawhtling tur chuan nasa takin kawng hrang hrangin hma a la mek a ni.

Sorkar laipui pawhin Forestry zirna hi a ngaipawimawh hle maia, Under Graduate lamah chuan ICAR hnuaiah awmin BSc (Forestry) hi kum 4 zir a ni a, MSc programme erawh UGC hnuaiah awmin kum 2 zir a ni thung. BSc zirna hi Mizoramah kan la neilova, sawitawh angin MSc zirna erawh MZU-ah kan nei thung. Tin, India sorkar hian heng, Forestry lama thiamna nei te hlutzia hi hriain State leh Indian Forest Service lamah te pawh duhsak bik an nih tur thu chiang takin a ziak bawk (National Forest Policy 1988: 4.11). Ziaka a duhsak ang ai erawh chuan State leh Central Sorkar hian a bik takin a duhsak bik chuanglo niin a lang. Mizoram Forest Deparment lamin thawk tur chi hrang hrang a lakah pawh hian duhsak bikna chu sawiloh, dil thei zinga an telh miahloh țum a tam ta mai.  National Forest Policy hi ennawna siamțhat mêk a ni a, tuna an duan chhinah chuan ‘forestry lama zirthiamna nei te duhsak bikna’ lam hi a chuang ta rih lo thung. Zawm loh pui policy-a dah reng țul an ti lo a ni mahna!

National Forest Policy 1988: 4.11

Khawpui leh ramngaw

Ramngaw hlutna hrang hrang an sawi zinga sawi lan hlawh vaklo chu ramngawin khawvel tilumtu carbon a upbo nasat thu hi a ni awm e. Tunhnaiah Bhutan ramin ramngaw a humhalh nasat thu leh carbon negative ram an nih thu a thang nasa hle a. A awmzia tawitein tarlang ila, “Bhutan ramin lirthei, industry leh mihring chet velna hrang hrang hmanga carbon an tihchhuah aiin an ramngawin carbon a eia, a upbo a tam tihna a ni,” chumiin chiang taka a kawh chu ramngaw an nei țha hle tihna a ni.

Some part of Siaha Town. A view from Tourist Lodge, Siaha

Ramngaw chereu chakna chhan liantak chu mihring chetvelna chi hrang hrang te hi a ni a. Heng hmasawnna ruhrel nia an sawi țhin tam tak – khawpui tih zauh nana In leh lo din a, ramngaw țhiah te, khawpuia mi te mamawh tur siamna leh tharchhuahna tur hmun hrang hrang din nana ramngaw tih danglam te hi a zualkai ber nisi, an puh phal siloh a ni (Ramakrishnan, 2012).

Mihring kan pun zel avangin chenna kan mamawh belh zela, eitur kan mamawh belh zel bawka; In kan sa lo theiloa, thlawhhma kan zauh lo theilo. Hei vang hian thlawhhma kan siamna leh In leh lo kan dinnaa ramngaw kan tihchhiat ai hi kan chenna, kan khaw chhehvel leh khawchhung thlengin a remchang laiah thing hmun kan siam a pawimawh a, chutiang tih theihna hmun pawh chu kan zuah a pawimawh hle a ni.

Hring ve dup mahse thingkung emaw a ni si lo. Hringlo tawp ai chuan a tha reng reng e!

Khawpuia thing hmun

United Nations-in kumin World Forestry day puala a thuchah, khawpuia thinghmun thatna leh țangkaina a sawite tawite lo tarlang ila:

  • Ramngaw leh thing te hian boruak tilumtu nasa taka a thuhnuai avangin khawvel sik leh sa danglam zel tur pawh a veng thei.
  • Thing leh mau te hian sik leh sa vawnhim kawngah nasa takin hna a thawka, boruak tih daih nana kan power mamawh zaa 20 – 50 zetin a tihniam thei.
  • Awmze nei taka khawpui leh a chhehvela thingphun hian 8°C zetin boruak a ti dai thei a, air conditioner mamawhna pawh zaa 30 zetin a hniam phah thei.
  • Khawchhunga thing te hi boruak thlifimtu țha tak a ni a, boruak chhia leh bawlhhlawh lengvel a thlifim thei.
  • Khawchhung leh a chhehvela ramngaw hi tuihna vawnhimna țha tak a ni a, leimin tur venna a ni bawk.
  • Thingkung leh mau te hian ri bengchheng lakah nasa takin mi a vawng him thei.
  • Khawtual mite tan a rah, a pil leh a hnahte țangkai taka hman theih a ni.
  • Khawpuia thing hmun awm hian nungcha dang tan chenna a siam sakin humhalhna hmun țha tak a ni.
  • Khawchhunga ngaw leh thinghmun awm hi khaw cheina țha tak a ni a, khualzin hipna hmun țha tak a nih bawk avangin mi tam takin eizawnna an neih phah tawh a ni.
  • Khawpui chhunga thing leh mau, ngaw leh phul hmun awm te hian nunphung hrisel leh rilru hrisel nei thei turin mi a ti phura, chu chuan nasa takin hriselna kawngah mi a pui bawk.

Tlipna

Ramngaw humhalh leh enkawl kawnga țhangharh thar leh mêk, Mizo te hian kan ramngaw hlutzia kan hriat thar leh a pawimawh khawp mai. Kan rohlu kan ramngaw te tichhetu chu huai taka kan do ngam a ngai. Ramngaw humhalh vanga Chanchin țha dawng, ramngaw humhalh avanga ‘mi lu la hnam’ tia hriat hlawh kan ni tih i hre thar leh ang u. Kan tihchhiat palh te siamțha turin țan kan lak a ngai.

  1. Rimawi ram, herhse leh ngiau par rim lenna rama siam leh turin, hawh u, thingkung awmsa humhalh ila, awmze neiin, mahni ram thing ngei, kan hip țhan boruak pe chhuak thei ngei, ram dang thing nilo phun bawk ila, enkawl puitling bawk ila. Kan khawpui te hi chenna tlaka hmun hring nuam zawkah, khawpui hlim leh hrisel zawkah i siam ang u.

 

Reference:

ISFR, 2017. India State of Forest Report 2017. Forest Survey of India (Ministry of Environment & Forests). www.fsi.nic.in

Ramakrishnan, P.S. 2012. Hill agriculture: vulnerability and management options. National Workshop on Green Revolution in Mizoram. AMFU

Zairema, 1978. God’s Miracles in Mizoram: a glimpse of Christian work among head-hunters (In: Lehkhabu te Pasarih. Ed: Revd Chuauthuama). Zorun Community, Zarkawt, Aizawl.

http://www.fao.org/international-day-of-forests/en/

https://www.vanglaini.org/tualchhung/archive/2014-01-23

[Published on Vanglaini Mizo daily Vol – XXXIII No. 67 Wednesday 21.03.2018]

Phaileng ila

Mizorama țhalaite intawhkhawm lianber, KȚP General Conference kan thleng leh dawn ta reng mai. Tun țum hi a vawi 57-na tur a ni a, March 1 – 4, 2018 chhungin West Phaileng-ah neih a ni ang.

KȚP General Conference vawi 57-na neihna tur, W Phaileng khua hi Aizawl ațangin 85Km vela hla a ni a, LMV-in darkar 3 ațanga darkar 4 vel kal a ni.

Rawpuichhip by-pass…laih mek a nih avangin a la khu deuh…hetiang hi hmun 4 velah a awm

Tun țum Conference-ah hian thupui atan “Isua chhinchiahna put” [Gal. 6:17] hman a ni a, Rev. Vanlalzuatan thupui hi a sawi ang. Programme chipchiar chu General conference hlabu lamah a chuang bawka sawi zui thui lovang.

Pandal chhung

A thlengtu tur West Phaileng Bial te inbuatsaihna nasat zia leh inpêkna nasatzia a hmun ngeia hmuh chuan ‘Conference hlawhtling tak’ kan hman ngei hi a rinhlelhawm loh. In tinin mikhual ei tur vawk leh ar an vulha, Conference-a an mikhual te tan February thlatir ațang khan an lo inhrek tawha; an bazar-ah sa lei mai tur a awm tawh lo, Conference atan an khek vek tawh!

Halelui Veng, West Phaileng. Mikhual thleng turin an inbuatsaih ngawrh hle

Mikhual thlenna turin a  țhenin an In chungah hulhliap an zara, a țhenin an In hnuai, mi țhenkhatin bûk hran an sa bawk. A khawnawtin an In leh a vel an chei hnuma, rawng an hnawih thara, thawmțhat ngai an thawm țha bawk.

Halelui Veng, West Phaileng. Conference thleng turin an In an chei hnum nasa hle

Khawchhungah Sorkar hmalakna, Palai te chêt vel a awlsam zawkna tur hrang hrang hmuh tur a tam hle a, Conference zawh hnua khaw miten an chhawr zui zel tur a ni nghe nghe.

Pandal luhkapui, la zawh felloh

Pandal 275 x 170 ft a zau, mipui 12000 vel țhut theihna tur an saa, an rel laklawh laiin vanduai deuh mahse an inbuatsaihna erawh a pangngaiin a kala, pandal mawi leh NGHET tak kan nei dawn a ni.

Conference neihna tur pandal

Lamtual pawh mi sangtel lam theihna tura zau a ni. Conference danga kan la hmuh ngailoh, thutthleng rem dan chi dang  deuh kan hmu dawn bawk.

Pandal chhung, mi 12000 țhut theihna tur chu

Chanvo nei hrang hrang te chantual tur, 30′ x 90′ a zau, 4′ a sangin dawhsan siam a ni a. Dawhsan hnung bangah banner liantak, Tuikual Branch KȚP te siam chu tar a ni bawk ang.

Stage hnung lam atanga thlir…Speaker’s eye view te ti ta ila 😀

Conference hmangtu te tan remchang chi hrang hrang ruahman a ni a, pandal ațanga pan nuam tawk, pandal chhung ațanga hnawk pha silo turah zun-ram thiarna țhahnem tak siam a ni a, mipa leh hmeichhe hman tur a hranga siam a ni. Pandal kawtkai remchang laiah, tih țhin dan pangngaiin CKȚP office, Synod Bookroom leh office chi hrang hrang siam a ni leh ang.

Mipa Zun In

West Phaileng Bial huamchhungah hian veng hrang hrang a awma, khawdanga veng leh kawtthler hming atana hman lar loh tak tak a awm nual mai. Pastor Quarters awmna lai vel hi “Pastor veng” tih a ni a, chumi chhim lam chiah chu “Halelui Veng” tih a ni thung. “Chhim Veng, Bethlehem Veng, Kanan Veng” tih te hi chu hman tlanglawn a ni a, mahse Teirei kawnga “Workshop Veng” thlen hma deuha “Zig-Zag” kawtthler hi chu chhinchhiah a awl bik riau.

Pastor Veng

Conference thlengtu te hian hmachhuan tur dang an neilo, Isua Krista chauh lo chu. An khaw len loh dan leh mihring an tam loh dan chu keini aiin an inhrechiang zawk. Țhahnemngai takin, Kristian Țhalai te tan an inbuatsaiha, “ri mup mup mai ila, zi mup mup mai ila, chep takin inhnawhkhawm ila…” tih chu Conference buaipuitu lam te țawngkam ngaihnawm tak a ni [Thlengtu te inbuatsaihna video clip en duh tan https://www.youtube.com/watch?v=hIjhNfIAiLo&feature=youtu.be hi klik mai tur].

Pandal chhung leh a vel cheimawitu lam ten pandal-ah puanțhui khawl inchhawpin hna an thawk mup mup mai bawk

Krista chauh hmachhuana thleng tur an nih avang tak hian Thlarau lama inbuatsaihna pawh an bei ngawrh, țawngțai pawl te kaihhruaiin nasa takin Conference pual hian an țawngțai reng a, Conference hlung tak, Thlarau Tianghlim hriakthih a ni ngei ang tih a rinawm tlat a ni. Taksa leh Thlaraua malsawmna chang ngei tura Conference hmang turin Zoram chhung leh pawna Kristian Țhalai zawng zawng te min sawm a ni.

Pandal chinchang…

Conference neihna hmun tur, W Phaileng khua hi Feb 16, 2018 khan kan tlawha, an inbuatsaihna leh hmalak dan te a ropui kan ti takzet a ni. Camera, battery awmlo erawh hmanna a tam lo hle. Phone (Zenfone3M) camera leh GoPro Hero 5 te erawh a țangkai narawh!

Battery tello chuan lungtum ah ang mai chauh a ni 😁😁😁

ART LOVER…?

Jan. 13, 2018 chawhnu herah, Art Novelty Gallery neitu, Pi Amoiin phone-in min rawn be hlauh mai a, JV-a nena Duet Exhibition an neih, Dec. 1, 2017-a kan chhim ve ni-a Video interview an edit thu leh kan lan venaah kan hming hnuaiah “Art Lover” tih mai a tum thu min rawn hrilh a, “ad libitum” tiin ka’n chhang liam mai bawk a.

“Art Lover” tih ṭawngkam hian ngaihtuahna nasa tak min siam zui a. He post pawh hi a lo pian chhuah phah hial a nih hi!

Rochana nen Amoii & JVa Duet Exhibition, Dec. 1, 2017 @Art Novelty Gallery, Chaltlang.

Fine Art hi engnge a nih? Engchin hi nge Fine Art? tih pawh hi Science lam hrilhfiahna anga thutlukna mum leh fel fai tak awm lem lo a nih hmel bawk si. Visual Art ho hi a rilin a thuk a, a huam zau êm êm ni awm tak a ni. Thil chiang lo ruai mai te hi a ril ting emaw tih tur hian an inhrilhfiah siak luih luih a, a ziaktu khan khang zawng zawng kha a hnaah khan a bilh tel vek tak tak angem? Tih pawh ngaihtuah tham tak a ni. Ṭhenkhat lahin a tak ang maiin an ziak a, a tak tak emaw te kan ti a, a lem a lo ni si…min bum a ni. Chungho chu an rilna aiin pawnlanga mawina an dah thiamna kha ngaihsan a ni leh lawi ṭhin ni awm tak a ni. Art hian rilna leh pawnlânna a keng tel a nih dawn hi!

Artist kutchhuak ṭhenkhat chu Commercial Art te an tihsak leh lawi a, Pop-Art ti te pawhin an sawi emaw ni… ṭawngkam hrang hrang, hrilhfiah dan hrang hrang, pawm dan hrang hrang hi a tam na laileng. Ngaihtuah ngun poh leh min tibuai a. Ngaihtuahna seng miahloa en erawh a pamhmai leh lawi bawk si.

Mi ṭhenkhat kutchhuak chu han en ila a mawiin a nalh nghal êm êm mai a, an rawng chi thlak te, an ziak dan phung leh chul mam dan ten mi a lemin ngaihno a bei nghal êm êm mai a, a tak a an viau phei chuan “a van mawi êm êm, thlalak ang mai a lawm…” an tia. Ṭhenkhat kutchhuak ve thung erawh chu naupang ziak emaw tih mai tur khawpa lemziak sikhaw, han thlek thuaka “engemaw ni le?” tih tur, en chet cheta thil eng emaw riau awma ngaih theih, kalsawn san hnu pawha ral aṭanga thlek leh zeuha, “sawta mi kha…a mak e…eng nge le…” tih ngai, va ennawn leh nge nge ngai chi te a awm a. Ennawn hnuah pawh “eng tak chu ni maw” tia ngaihtuah chunga lu thak lo pui hiah nauh nauh ngai, a ziaktu ziakchhan tur awm ang dawn vang vang chung pawha engnge a nih ngaihtuah fêt ngai a awm ṭhin. A ziaktu rilru leh ngaihtuahna ṭawmpui thiam thei tura en chuan eng pawh mai hi a lo hmuhnawmin, a lo hlu êm êm vek mai dawn a lo ni.

Kumthar Titi – Art leh a kaihhnawih. Jan. 4, 2018 @Art Novelty Gallery, Chaltlang

Mizo Senior Artist, Pa Tlanga (Tlangrokhuma) hnen aṭanga finna dawn tumin tum tam fe chu an Inah ka lenchilh tawh a, painting en dan te leh a kalhmang eng eng emaw hi chu min hrilh fo ṭhin a. Mizo painting ka duhkhawploh (ve rikngawtna!) te pawh zak lek lovin kan sawi ve thlazen bawk a. Art ka hmangaih vang nge, ka ngainat vang nge, ka phunchiar vang? Tih pawh ka hrethiam chiah lo.

Tun hnaiah Artist dang, Pi Amoii, Tv. Thlana, Pu Isaac-a leh Pu Hriata te nen kan inhmelhriat ve leh a, anni kiangah pawh chuan hre ber niawma ti ti vawrh hluai chang ka ngah ngang mai. Selna leh fakna a inchhawk zut mai. Tlangval damrei phunchiar…min ti pawh ni se a mawh lo ve!

Mizo Artist – Pu Isaac, Most Rev. Stephen Rotluanga leh Tv. Thlanchhuaha te nen, “Aizawl Art Festival” Dec. 13, 2017 @Art Novelty Gallery, Chaltlang

Visva Bharati University, Santiniketan hi Fine Art lama zirna hmun hmingthang pawl tak a ni awm e, a dintu Tagore-a te chhungkua avang pawh a ni maithei bawk. Santiniketan-ah hian Fine Art zir mek leh zir chhuak tawh Mizofa an awm ve nual a. Kum 2017-ah thildang buaipuiin ka inziak lut ve a, University-a ka kal chang hian Fine Art zirlai te nen kan inkawm ber ṭhin. Kimtea, John-a leh Jubala te ho kiangah Fine Art nia ka hriat ve te ka sep rawtui ve chiam chiam thin a… a sawi tui berah ka ṭang a, ka fuih e te ka ti a, a chang leh ka rawn thul…zan mut dawna ka ngaihtuah let chang erawh chuan ka zak ve leh deuh a, a tukah a ngai te bawkin bul ṭantuah bawk ka ṭang leh ṭhin…kan bula awm ve Physical Education zir mêk, Mahruaia leh Thara te tan khan a lo ninawm hrep awm asin. Santiniketan-a Mizofa te nen hian Santiniketan aṭanga chhuak tho, Mizo zinga Sculpturing lama degree nei hmasa ber, James-a, zara inhria kan ni.

Santiniketan titi kha ka ngaihtuah let fo ṭhin a, dang nal ber nih avanga sawi thui thei deuh ber kha ka niin ka inhria…Artist dang te leh artist te kutchhuak ngaisang ve thotu dang te nena kan titi te ngun taka ka ngiahtuah let hian “bel ruak apiang a ri ring” tih thufing kha ka hrechhuak fo ṭhin bawk. Fine Art lama ka hriatna pawn lawi zia te, ka thiam loh zia te ka inhre chhuak uar uar a, chutih rual chuan Artist tak tak te dawhtheih zia ka ngaihtuah chhuak bawk.

Kum 2016-a Zemabawk Branch KTP Diamond Jubilee lawmna chikhatah KTP member te tan “On the Spot Painting Competition” neih a ni a, thupui thlan sa “Ngaihtuahna” tih hmangin he thil hi ka ziak ve chiam pek a. Mawi an ti lo kha chu ka hrethiama, “lehkha chhia” emaw an ti kher kha chu ka la na ve det! lewll… Artist te tihdanin – Water Colour on paper…te pawh han ti ve ila :p

“Art Lover” nih theih dan tehkhawng hi a awm emaw ka hre lo a, a eng chin hi nge art lover-a chhiar tur ni a, eng nge hlen ngai? Ramri kham a awm em? Ka hre lo. Amaherawhchu “Art Lover” tih hi ka hmang fo a, a chang phei chuan ni ve hial  te pawhin ka inhre ve deuh ṭhin a, ka inchhal ve fo bawk a. Art Exhibition tlawh chin te, Art Gallery tlawh chin te, Art Gallery-a a ruka thla lakpui chin te, Artist te titipui chiam chin te hi “Art Lover” nihna tura tehkhawng ni ta se ka hnaih ve viau mai thei. Artist te ngaihsan leh a kutchhuak te ngaihhlut kawng zawnga teh ni ta se anmahni chu ka ngaisang, an kutchhuak pawh, mahse pakhat te pawh ka la lei sak lo! Ka va tla leh si awm em!

Art Gallery, Nagaland State Museum, Kohima. Mar. 18, 2006. (A ruka lak :v)

Hetiang taka Visual Art lama ngawng, hawkdak vanga thlir satliah hian Art Lover nihna ropui tak hi ka phu reng em? Mawi, nalh, hmuhnawm, ngaihnawm, ngainatawm tih avanga he thil hi hlawh chi a ni em? Lal Isuan zirtir Petera hnenah “…hengte ai hian min hmangaih zawk em?” tia vawi 2 zet a zawha Peter-an, “Ka ngaina che tih i hria e…” tia a chhan hnua, “…min ngaina em?” tia Isua zawhna, “ka ngaina che tih i hria e…” tia lunngai taka Petera’n a chhang ang deuh khan, “Visual Art hi ka ngaina tih in hria e.”