Vawiin hi International Day of Forest a ni a, kumina thupui chu “Forest restoration: a path to recovery and well-being” a ni. Kumina thupuiin a tum ber chu damna leh hmuingilna nei thei tura ramngaw tuaithar pawimawhzia inzirtir a ni. Ramngaw ṭangkai zia leh pawimawh zia kan hre ṭheuh a, a humhalh tur pawhin mahni phak tawkin ke kan pen tlang ṭheuh mai. A pawng a puia ramngaw tih chereu tum hi chu kan awm tawh mang awm love.
Ramngaw a chereu a siamṭha leh tura thing kan phun hi reforestation an ti a, ramngaw awmlohna leh ramngaw siambelh duh vanga thing phun leh ramngaw leh a chhehvela thing phun belh te hi afforestation a ni thung. Ramngaw tuaithar (Forest restoration) hian a huam zau hle mai a, ramngaw humhalh te, rambua tih ngaw leh te, ramngaw siam belh te pawh a huam a, Mizotena kan buaipui, tuihna humhalh te chenin a huam a. Thing ringawt nilovin, leilung vawnhim te thleng pawhin a huam a, ngaw chhunga thilnung chitin leh thilnunglo te humhalh a, an inrintawnna (interaction) vawnhima siamṭhat te thlengin a huam a ni.
Khawvel ram hrang hranga ramngaw chereu nachhan lian tak chu mihring ten ei bar kan zawnna kawngah leh kan khawsakna tur buatsaih kawnga ngaw kan ṭhiah nasat vang a ni a. Heng bakah hian hnim leh thlai tualṭo nilo lakluh nasat avang te, leilung hausakna laih chhuah nasat avangte leh khuarel kalphung tibuaitu thil chi hrang hrang te vang a ni bawk. Mizoramah pawh leilung kan hman dan avangin nasa takin kan ramngaw a chereu a. Mipui nawlpui leh Sorkar lam thleng pawh a kan puhmawh ber chu kan lo neih dan phung hi a ni a, tualṭo nilo thing leh thlai kumhlun kan lakluh nasat te, kawngpui laih avanga ramngaw ṭhiah leh an leivung paihin hnim leh thlai a chhilh nasat dan te erawh kan ngaihtuah thleng meuh lo a, kan ramngaw chereu chhanah kan ngai meuhlo bawk.
Thlawhhma ṭha nei tur chuan a ram a tui a, a chan a ngai a, ram léng reilo lutuk hmunah thlai a thar ṭha theilo tih hrechiangtu te kan ni. Mizo lo neih dan phungah thar hlawk a, thar ṭha tur chuan rampui/ramchang vah a ngai ṭhin. Rampui nei thei tur chuan hun eng emaw chen lentir a ngai a, thing leh mau-ruaa a khah a, leilung a lo insiam ṭhat leh a ngai ṭhin. Thing leh mau-raw hnah leh ṭang tla ṭawih ralin a siam leiṭha lo inchhekkhawm a tam chinah ram a lo tui leh ṭhin; chutianga ram ti tui khawp leiṭha insiam tur chuan hun a mamawh tam a, kangmei leh thildangin a tihbuai lohna tura hma lo lak te, phun belh ngai leh thenfai ngai lo then te pawh a ngai ṭhin. Hei hi Forest restoration kalphung chu a ni.
Lo neihna avanga ram lo bua te, kawng laih vanga ramngaw chereu ta te, leimin leh tuilian avanga ramngaw chereu te, leivung paihin a chhilh avanga ngaw hnuai hnimhnah chereu te, thing ṭhang tur a tihṭhuanawp te leh mihring khawsakna leh hmalakna hrang hrang avanga ramngaw chereu mêk te tih tui leh a, ramngaw tuaithar a, rampuia siam leh hi tuihna humhalhna ṭha ber a ni a, boruak thianghlim, bura khung theih nise to deuha hralh theih tur siamchhuahna ṭha ber a ni bawk.
Vah bak kang fo hi a huatthlala ngawt mai. Lo neitu te hi ramngaw hlutzia hrechiangtu, rampui leh ramchangah zel thlawhhma lak a awl a, a thar hlawk zawk zia hrechiangtu te an ni a, chuvang chuan vah bak tih kan te, ngaw ṭhiah mai mai te, thing zai ngawt te hi an duhloin an haw êm êm zawk a, lo an hal nikhua pawhin fimkhur takin an hal a, uluk takin meilam an sial ṭhin a, mei an chhuah meuhlo. Lo neia eizawng nilo ram leh daia chetla ṭhin te, sapel ṭhin te leh intawllen tura ram kal ṭhinte hi hemi kawngah hian an rinhlelhawm viau ṭhin.
Ramngaw tuaithar leh tura mahni phak tawka ṭan kan lak a ṭul hle. Sorkar kutah emaw, khawtlang kutah emaw dah mai lova Sorkar leh khawtlang an ṭanho a, an thawhho tlat a ngai a. Vantlang tana thlawhhma neihna tur nek chêp vek khawpa mimal ram nei zau te hi chhuhsak ṭhen nisela, khawtlang kutah lut leh sela. Pata tura ngaw ṭhiah kher ngai te hi tihtawp a, a aia tehkhawng ‘eco-friendly‘ zawk duanchhuah ni bawk sela. Ramngaw, fahrah puan hlai ringawt nilo, ngaw dûr nei zau lehzual turin hma la bawk ila. Rambua siamṭhat kawngah ṭhahnemngai ila, kan rama thing leh mau, hnim leh thlai te ṭangkai zawka hmang thei turin hma la ila. A nghawng theih ngaihtuah miahlo a sum leh paia a hlawk dawn anga a lan avang ngawta ramdang thing leh thlai lakluh sim ila, ram hi léng rei bawk sela. Tichuan kan ram hi a lo tui leh ang a, kan ram ngawte kan tuaithar leh ang a, damna leh hmuingilna kawng kan zawh tihna a lo ni ang.
Mizoramah hian Sorkar humhalh ramngaw leh lui a awm a, khawtlang ṭangrualin an humhalh ramngaw leh lui engemaw zat a awm bawk. Chutiang bawkin Sorkarin dan hmanga a din ‘Social forestry/community forestry’ hmun engemaw zat a awm a, heng te hi Forest Department hnuaia scheme hrang hrang, 1990 hnulam a mi a ni tlangpui hlawm a. Hetih rual vek hian khawtlang ṭangrual – YMA, YLA, MTP, MUP, MHIP adt ten an humhalh a, an enkawl ‘Social Forestry’ emaw ‘Community Forestry’ emaw a awm leh a. Ṭhenkhat phei chu Lal lal laia khawtlangin ramhâk-a an lo neih te a ni hlawm. Sorkarin a dinchhuah vantlang ramngaw te hi khawtlang nen ṭangruala inhlawhna siam sak paha ramngaw siam belhna tura din a ni a, a tir lamah phei chuan ‘Entry Point Activities’ (EPA) an tih mai, khawltlang tan hmasawnna ruhrel siamna tur ‘sum fang’ a keng tel a, chumi hmang chuan gas bur te an sem a, kawng an lai a, chawlhbuk te an sa a, kailawn te siamin, khawtlangin an mamawh leh an duhte Village Forest Development Committee (VFDC) in an sum neih mila a rel ang zelin din a ni ṭhin. Tunhma deuh khan pawisa dawn leh hnathawh inmillo nia sawi a awm fo ṭhin a, EPA sum an hman danah hian VFDC ten mawh an phur thui hle a, Department lam aimahin mawh an phur zawkin a lang.
Heng Sorkar hnuaia VFDC plantation hrang hrang te endik hian ṭum engemaw zat, Forest Division hrang hrangah kan feh chhuak ve tawh a, kan kalna apiangah zawhna inang kan zawt ṭhin a, mahni ta anga ena, a chhiat a ṭhat a mahni insengsoa hmalak emaw, khawtlanga hmalak emaw a harsat an rin thuin mi an chhang tlangpui ṭhin. Mahni ta anga en lo, Sorkar hnuaia inhlawhfakna chikhat anga ngai an ni tlangpui tihna a ni mai awm e. Chutih rual vek chuan khawtlang ṭangrualin, Sorkar puihna telloa an din leh an enkawl khawtlang ramngaw te zirchiangin khaw hrang hrangah kan fehchhuak tawh bawk. Heng khawtlang enkawl ramngaw te hi a ṭhangduangion a hlawhtling êm êm thung. Khawtlangin ramngaw an enkawla pawikhawihna thleng hlekah pawh khawtlang thikthu a chhiain an phak tawka nain ro an rel mai ṭhin. A chhan ber ni a lang chu mipui vantlangin a neitu thinlung an put vang a ni.
Heng ‘Social forestry’ chi hnih te hi a huam chin leh a inzarpharh dan chu inthlau tak a ni a, hlawh neia enkawl leh hnatlanga enkawl a nih vang pawh a ni maithei e. Chutih rual chuan khawtlang ṭangrualin hnatlanga an enkawl te hi zimin tlem zawk hle mah sela a lêt tam takin a hlawhtling zawk a ni tih mit lawng pawhin a hmuh theih a, kan ram rohlu a chang der mai. Kawng kama thing, YMA flag rawnga an chei avang maia a him bik tlat te hian YMA kan zahna a lantir rualin neitu nihna thinlung kan put tel vang a ni tih a ti lang chiang hle.
Nghafuan ven leh luidung humhalh
Mizo te hian nghafuan kan veng ṭhin a, tunhma lama nghafuan an ven dan leh tunlaia kan ven dan chu a letling ta hlauh a. Chutiang zelin lui hnaia khaw awm ten an khaw luidung te an humhalh a, nasa takin luia nungcha te an pun phah a, zin veivakte tana hmuhnawm tham, a khawtlang tan pawh a intihtheihpui tham a ni fur mai. Heng humhalhtu te hian an ṭhahnemngaihnaa ti an ni a, Sorkar ṭanpuina emaw beiseia ti an ni lo. Chutih rual vek chuan khawtlangin an humhalh piah lam, Sorkarin dan chi hrang hrang hmanga a humhalhte erawh thiam thil bik leh hmanraw chi dang deuh hmang tan lo chuan man hleihtheihloh khawpin sangha leh nungcha chi dang a vang viau thung ṭhin.
Ramngaw leh nungchate humhalh kawngah mipuite nena ṭanrual a pawimawhzia hriain India Sorkar chuan mipuite chakna hmanga humhalh a, enkawl a duh avanga heng ‘Social forestry’ kaihhnawih ho hi a duanchhuah a ni a. Sorkar Social forestry programme-in a huam ve siloh Mizorama hlawhtling êm êm si chu khawtlangin luidung a humhalh leh nghafuan a ven te hi a ni awm e.
Mahni insengsoin, sorkar puihna telloin, ṭhahnemngaihna avang liau liauin a thim a var thlu lovin khawtlangin nghafuan an veng a, an khaw ram china luidung an humhalha, tha leh tui tam tak an seng ral a, sorkar humhalh ai mahin a lo hlawhtling ta zawk fo ṭhin. Khawtlang inpêkna hi a hluin a zahawm êm êm a, National Forest Policy 1988 duangtu te pawh hian hetiang êm êma inpêkna nasa hi an ngaihtuah thleng pha kher loin a rinawm.
Hetiang taka mi inpê te zarah luia nungchate pawh an lo inthlah pung chho ve leh ṭan a, hmun ṭhenkhatah phei chuan lui kantu te tan pawha hmuhnawm khawp a tling hial a. Chutiang thleng pha tur inlungrualna leh ṭhahnemngaihna bak hmanraw dang an nei lo. Khawtlangin a humhalh leh a vên chhunga luia sangha te a ruka lo man te, nghafuan lo rut ta mai te an awm fo ṭhin a. Heng hi khawtlang zahlohna lian tak a ni a, ram dan bawhchhiatna lian tak a ni bawk. Ruihhlo zawrh leh kawl avanga khawtlang leh ram dan bawhchhia te nen ang khat reng a ni.
Khawtlang humhalh luidunga sangha man
Tunhnaiah Phaizau khawtlangin luidung an humhalhah miṭhenkhat ten bomb hmangin sangha an man thu a thang chiam a, Phaizau khawtlang mai bakah humhalhtu pawl hrang hrang ten thuchhuah an siam bawk. Mi ṭhenkhatten “Ngawi dawha tla a ni e” tiin an lo chhan ve bawk. Bomb hmang emaw ngawi dawh hmanga man a ni emaw Sorkar dan dinglai “Mizoram Fisheries (Ammendment) Act 2016, 6:1(a) (c) & (d)” bawhchhiatna a ni ve ve tih erawh a chiang viau mai. Bomb hi lo hmang ta se phalna neilova puak thei thil kawl an ni tihna a ni tel bawk. Tin, khawtlang humhalh lai a mi kher kher a nih avang hian vantlang tana hnawksak pawh an ni tel bawk ang. Riverine Reserve area chhunga mi an man avang pawh hian hrem theih an la ni leh zel awm e. Vantlangin an humhalh hmuna dan bawhchhiaa nungcha te chunga pawikhawihna thleng hi ramngaw leh nungcha humhalh kawnga mipuite nena thawhho pawimawh zia hriaa National Forest Policy 1988 duangtu te khan lo hre ve se an rilru a na ngawt ang.
Phaizau khaw thuchhuah leh humhalhtu pawl hrang hrang te thuchhuah aṭanga a lan danin he pawikhawihnaah hian khawtual mi bakah dan siamtu zinga mi a tel ve ni awm tak a lang hi a pawiin a vanduai thlak takzet a ni. Danin a phalloh hmanrua an hman piah lamah khawtlang humhalh chhung a mi kher kher an man hi thil ṭhalo tak a ni a, khawtlang zahlohna lian tak a ni. Ram leh hnam tana thawk tura mipuite thlanin a mipuite humhalh chhunga mi ngei, dan phalloh hmanga a man nia lang hi chhuichian tham niin a lang. Hemi kawngah hian a changtu Department lam aṭanga hmalakna emaw thawm hriattur tun thlenga a la awm lo hian Mizoram hmun hrang hranga dan phalloh hmanga sangha man ṭhinte a ti huangtau sawt ang tih a hlauhawm hle. India dan hnuaia Environment kaihhnawiha hleilenna thleng ṭhin chungchanga mahni kut zala laa “Suo moto” thei te hmalakna thawm hriattur a la awm lo leh zel te pawh hi sorkar humhalh aia mipui humhalh a hlawhtlin zawk ṭhin dan te nen pawh hian a in chawbe viau tho bawk.
“World Fishery Day” denchhena November 21, 2020-a Fishery Department changtu minister-in luidunga nungchate phalna neilova man te leh hmanraw hman phalloh hmangte chunga hremna lekkawh theih a nih dan te chiang takin a sawi a. Kha dan hmang khan tuna Phaizau khawtlang humhalh a dan phalloh anga chete chungah hian rorelna lekkawh a ni dawn em? Tih hi Zoram mipuiten kan thlir a, kan ngaihchang reng a ni. FIR lut kherlo pawha mahni kut zala laa rorelna lekkawh theihna tura thuneihna nei te pawh hian an duh chuan hma an la thei reng tih te pawh mipui ten kan hre khiau mai. Pawikhawihtu te hrem loha an chhuah fo hian dan pawisaklohna a thlen a, sual a ti punlun ṭhin. Tun ṭuma luidunga dan bawhchhiatna thleng nia lang hi dan anga ngaihtuah a nih loh chuan dan pawisak lohna nasa zawk a thlen a hlauhawm tak zet a ni.
Vawiin, September 18 hi World Bamboo Day a ni a, kumdang ang chu nise khawvel ram hrang hrangah, he ni denchhen hian, Mau-rua awmna leh awmlohnaah pawh eng eng emaw an huaihawt leh ngei ang. Mizorama Bamboo Day liantham taka kan hman hnuhnun ber kha 2018 kha a ni a, khami denchhen khan a lawmna chi hrang hrang – technical session te, mau-rua hmanga thil siamchhuak ten an kutchhuak hmangin exhibition an nei a…fashion show emawni kha a lar ta ber lawi a, chanchinthar lamah pawh hmun a chang tam ta ber zawk awm e.
Kumina World Bamboo Day thupui chu ‘Bamboo now‘ tih a ni a, Mau-rua hmanga ei leh bara intodelh te, khawvel boruak chhe zel siam ṭhat te hi an thu ken laipui ber a ni. A bik takin ram rethei (developing countries) leh khawpui pawna awm (rural communities) te tan phei chuan intodelhna hnar, eizawnna tling a nih theih dan te, khawvel boruak chhe mêk tiziaawm tura mau leh raw ṭangkaina lam te hi mithiamte rilru sen nasatna a ni ta.
Mizoram hian mau lam chi kan ngah hle mai a, kan mau neih tam zawk erawh a nawlpui chuan kan hmang ṭangkai chiam lo a, mautak, rawnal, rawṭhing leh phulrua te hi kan hmang uarin kan hmang nasa hle a; Mizorama mau leh raw lam chia a tam ber pawh an ni bawk. Kut themthiam deuh te chuan rawngal te, sairil te pawh ṭangkai takin an hmang thung lawi a.
Mau hmanna hi a tam a, kan hman duh dan a zirin mau chi hrang hman tlak lehzual deuh bik te pawh a awm awm e. China ho chuan an mau chhuanvawr, Moso hmanna tur hrang hrang an duang a, chumi mil chuan Moso sawngbawlna tur khawl an siam mai bawk a. Keini erawhin hachhek leh chempui piahlam chu kan la siamchhuak hleitheilo a, themthiam leh remhre zual ṭhenkhat ten Bamboo vinegar ur chhuahna khawl te, mau-meihawl rawhna te, mau phelsinna te an duangchhuak ve mêk bawk a.
Mau hman ṭangkaina hria tam zawk chuan khawvel ramdanga mau an hman ṭangkai dan a bikin, furniture siamnana hman an sawi mawi a, chuvang chuan Mizorama mau kan neihsa te hi laktlakloh niin an hria a. Mi ṭhenkhat thung chuan Bamboo composite board (Mau – thingzai leh board/matply) siam te an sawi mawi a, matply industry kan nei reng a, Mizorama mau leh raw tualṭo hmangin Bamboo matply an siamchhuak reng tawh zawk tih an hre lo ni maw, ramdang mau hmang chauha siam theih niawm thawthanga sawiin Mizorama mau leh rua te hi tihtlakloh chhuahin an chhuah ve bawk a.
Mizorama mau tualṭo chi hrang 20 chuang kan neihte zingah mautak hi a tam lawt laka, he mautak hi lehkhapuan ṭha chi siamna atana hmanraw ṭha bik a nih zia kan sawi tel hram teh ang. Lehkhapuan siamchhuahna tura chakkhai ṭha ber te zinga mi kan ngah teh lul nen a lam kan la hawi hleitheilo a. Hetilam sawi thawm a rik apiangin a hre ril deuh ten Panchgram-a paper mill (Cachar Paper mill) an tlakchhiat thu an lo sawi ve var zel bawk a. Anni an tlakchhiat avanga keini kan lo tim ve ringawt lai hi hriatthiam a har viau. Eirukna a nasat vanga tlachhia niten an sawi…eiru ve nghal turah an Mizo puite min ngai a nih loh vek pawhin eiruk ve an tum a nianga tih ngaihtuah mai a awl viau.
Mizorama mau te ṭangkai lehzuala kan hman a, ei leh bara intodelh theihnana hmang tur chuan tun aia nasa zawka kan zirchian a ṭul. A vawnṭhat dan ṭha zawk leh man man zawk te, a tuai khawrh dan mumal leh sawngbawl dan ṭha zawk te, a tisa chhung ril awm dan leh nihphung te chena zirchian a ngai awm e. Heng hriatna hmang te hian eng atan nge hmang ila ṭha ber ang a, eng atana hmanin nge ramin a hlawkpui ber ang? tih te pawh a chhut chhuah theih awm e.
Ei leh bara Mizoram kan intodelh theihna tura kan vawkpa sut nghak, Pathianin kan rama a dah sa kan mau leh rua te hi kan ser ve a hun ta e. Bamboo Now!
“An Lalin mihring thluak a duh hle mai a, an mi thah apiang chu a lu an la zel…” tih thu ṭihbaiawm tak chu Mizo te chanchin a hriatchhun a ni a, chung mite chenna – Mizoram awmna lai a hre bawk.
Mahni damkhawchhuahna tur ngaihtuah a, mahni invenhim nana midang te do a, ram leh hnam himna tura rammu ṭhin te chanchin thang ri ṭihbaiawm tak chu hlauh a hnehin, an hnena Chanchin Ṭha hril ṭulzia hriatnawn tirtu a ni ta zawk a; remna palai, Krista Chanchin Ṭha hmang chauha chhanchhuah theih an ni tih a hriatreng avangin.
Liverpool lawngchawlh hmun aṭangin Zoram panin meilawngin a kal a. Chawlh kar li zet hnuah Calcutta lawng chawlhhmun a thleng a. Silchar thleng rela a kal leh hnuin Tlawngdungah lawngleng 3 hmangin a rawn chho a, August 31, 1897-ah Aizawl a lo thleng ta a ni.
Mizorama rawngbawlna ṭulzia an sawi ruala Mizo te zinga thawk tura an duhthusam, “…Mi nghet leh huaisen, mi remhria, mi te nena thawhho thiam mi” tih chu amahah hian a kim vek ni berin a lang.
Zofate nêkbuaitu thil chi hrang hrang thleng mêk karah, Sap thuhnuaia Zofate an kun chhoh ṭantirh lai, Sapho hawtu an tam êm êm lai a ni a. Ram inrelbawl dan phung a inthlak chhoh lai, Lalte thu leh Kumpinu Sawrkar thu a inkawlkalh fo hunlai, tuilairapa mipui te an dinfo laiin DE Jones-a hian rawngbawl hna a ṭan a. A hautak dan tur leh a harsat dan tur hi ngaihtuah thiam phak piah lam a ni.
Ṭhahnemngai takin, dawhthei takin, rawng a bawl a, thlarau thianghlimin rem hriatna a pe a, midangte thawhpui thiamna pein, finnain a thuam a, Chanchin Ṭha mei chu mitlovin a chhi nung chho ta a ni. Ringthar a siam a, Kohhran a phun a, Lalpa tan ram lain milula hnam chu mihring mantuah a siam chho ta a ni.
Zirna In a din a, lehkha chhutna a bun a, Bible a letling a, Kohhranhote Inkhawmpui a buatsaih a, Wales ram lama vehburkhawn ai chuan mahni kutkawih ngei a dinga, intodelh thei turin Kohhran a enkawl a, a hunlaia ringtu te leh ringlo mite pawhin an ui êm êm, Lal tena an zah leh an ngaihsan a ni.
Capel Mynydd Seion, Abergele kianga Pu Zosaphluia te nupa thlan. He thlanmualah hian Missionary tam tak an phum avangin “Missionary Thlanmual” tiin an sawi mai thin. Pu Awna (Rev OW Owen) te nupa pawh he thlanmualah tho hian phum an ni (April 15, 2019).
Mizoram a chhuahsan hnuah Liverpool-a Capel Bethel-ah a lawi a, chuta ṭangin Wales hmarlam, Prestatyn-ah an insawnin, Capel Rehoboth-ah a lawi ṭhin a, Prestatyn-a a In hmingah hian “Lushai” tih a vuah nghe nghe bawk. A thih hnuin a ruang chu Abergele Biak In sira thlanmualah “Missionary thlanmual” tia an koh takah zalh a ni ta a ni.
Pu Zosaphluia te nupa thlanah (April 15, 2019)
Pu Zosaphluia kha thusawi thiam a ni lo a, Kohhran inenkawlna leh inrelbawlna chungchanga mi remhria leh fing, dawhthei tak a ni thung. Mizo te zinga Kohhran lungphum phum a, Chanchin Ṭha meichher chhi engtu hi an rama a kir leh hnuah a thusawi thiam loh avangin a chipui te ngaihhlut a hlawh lo a, Mizote thim ata enga hruaitu, Krista sipai huaisen a nihna chuan Kohhran mi nawlpui hriat a hlawh lo.
Lalpa ram tana a beihna leh ṭhahnemngaihna te chu a chipui ten ngaihlu thiam tawklo mahsela rawng a bawlsak ṭhin Lalpa tan chuan hlu tak a ni a; Lalpa rawng a bawl ṭhinna hnam, Mizote tan phei chuan a hlu lehzual bawk. A chanchin hre fuh a, ngaisang êm êmtu ṭhenkhat te erawh Pathian tana hrâng turin a cho chhuak thung; Rev. JM Lloyd kha chu’ng zinga pakhat chu a ni.
Bryn Melyn khuaa Zosaphluia seilenna In (April 16, 2019).
Zosaphluia Mizorama a lo chhuah kum 100-na denchhenin Wales Kohhran ṭhalai ten a naupan laia Bryn Melyn-a a chenna ṭhin Inah a neitute remtihnain chhinchhiahna “lungphum” an phum a, chu lungphumah chuan heti hian an ziak a: Rev. DE Jones (1870 – 1947), Mizoram, India-a Chanchin Ṭha meichher chhitu (1897 – 1927) Chenna
Pu Zosaphluia Chenna ṭhin banga chhinchhiahna chu (April 16, 2019)
Wales rama kan cham chhung khan Zosaphluia sulhnu hmuh tur a tam lem lo, a lawina ṭhin Kohhran pahniha kan inkhawm te, a seilenna In leh a lei taksa an zalhna thlan kan tlawh bak chu. A sulhnu tak tak zawk erawh chu Mizoram hi a ni a, August 31, 1897 aṭanga a hnathawh hlawhtlin zia tarlanna chu Mizo Kohhran te hi kan ni a, Mizoram a sulhnu ropui tak chu a ni.
“Mizoṭawng chanchinbua Mizoṭawnga thuziak ve si ṭawng danga thupui dah kher, Mizoṭawng a hman theih lo em ni…?” tih thinlung I pu maithei. Ni, Mizorama thing leh thlai, mau leh rua te hi khawvel huap pawha zahpuiawmloh an ni chunga ramdang thing leh thlai, mau leh rua ten ngaihsan leh ngaihhlut an hlawh zel a, thlan an nih zawk zel dan hi han ngaihtuah ve mah teh? He Article thupui-a sapṭawng hi i ngaimawh chuan Mizoram dinchhuahna tur nia an sawi, ramdang thilte hi i ngaimawh ve tho dawn lo’m ni?
Mizoram hi thlai engkim ṭhat duhna niin mi tam takin an sawi ṭhin a, a dik thui viau maithei, ṭha duh hauh lo pawh a awm ve ngei tho awm e. Ei leh bara kan intodelh theih dan tur hi kan sorkar hotute ngaihtuah ber leh vei ber a ni a, mipuite pawhin chumi tithlawhtling tura an hmathlir a zirin kan thlang tling ṭhin ni pawhin a lang bawk. Hmalakna tur hrang hrang kan duan zingah hian kan rama awmsa hman ṭangkai lam ai chuan hmundanga mi chaw lut tur zawnga hmathlir hi a tam ber zel niin a lang bawk, a bikin thlai leh ran vulh/khawi chi hoah hian a hluar zual. Heng hi a ṭha ber em? Kan hlawhtlin pui reng em? tih hian chhuizui leh ngaihven zui a hlawh lem lo viau bawk niin a lang.
Exotic chu eng nge? Exotic tih hi ecology ṭawngkamah chuan mikhual sawina a ni a; tualṭo ni lo, hmun danga mi lak luh sawina a ni. Tualṭo ni lo, ramdang a mi lak luh hian a awmna tharah nghawng chi hrang hrang a neih theih avangin biodiversity leh ecology lama zirmite chuan an duh lo hle. Nghawng a neih dan erawh a inchen vek lo a, enkawl zawh loh khawp hial a nghawng nei thei te, nghawng na lutuk lem lo te pawh a awm bawk.
Mizoramah hian intodelhna tur project lian tham a awm apianga langsar nghal êm êm zel chu ramdang a mi – thlai, thing leh thei chi lak luh hi a ni a. Khawii ramah emaw an hlawhtlinpui zia thu leh a man a to zia te, miin an duh zia te, a ṭhat duh zia te hi nasa takin an tlangaupui ṭhin a, ei leh bara kan intodelh theihna tur kawng awlsam ber niin kan ngai tlangpui zel bawk. Kawng awlsam hi kan zawng lutuk zawk a ni mai angem? Hybrid species emaw tissue culture hmanga siam an nih vang emaw hian kan ngaisang viau zel a, Mizorama tualṭo te ai hian kan dah sanga, hlawhtlin pui theih zawkah kan ngai niin a lang. Chumi piah lamah chuan a chi leh a ṭiak supply te pawh hi a hlawk viau maithei bawk!
Exotic species tena Mizoram Agro-ecosystem a nghawng theih dan te hi chu kan hotute hian an ngaihtuah thleng vek turah ngai ila. Tin, thlai chi kan lakluh te hi Mizoram sik leh sa, leilung mil tura duan a ni em? tih te pawh an ngaihtuah tel vek turah ngai bawk ang. Ram danga a ṭhat duh avangin kan ramah a ṭha duh ve kher angem? tih te pawh an enchhin hmasa vek turah ngai ila. International market-a a man te pawh an chhut hmasain an zir chiang vek bawk-ah ngai ila, chumi market-a pho chhuah theih dan tur te nen lam an ngaihtuah vek turah ngai ang.
Exotic species leh a mikhualna ram Exotic species te hian an awmna thar hi an ngeih vek kher lo a, an ṭha tak tak vek kherlo a, a ṭhan a muanga, rah seng tur mumal a awm lo fo. Hetiang hi a tuartu ber chu a enkawltu, huan neitute an ni ṭhin. A hralhna kawng a bo êm avanga mipui te tawrhna leh beidawnna thlentu tam zawk pawh hi exotic species te bawk hi a ni. Hralhna awmsa tura ngaih tam tak hi kan chin pun veleh hian beisei aiin a hralhna lam hi a kawngbo leh riau ṭhin niin a lang. Kan zirchiang tawk lo nge ni anga, kan chin pun chhungin an lo duh leh lo thut?
Ṭhenkhat ve thung erawh chuan an ngeih leh lutuka, hnim leh thlai tualṭo, sa leh sangha awm sa te pawh tibuai vek khawpin an pung chak thung. Chutiang chu Mizoramah pawh hmuh tur a awm nual mai – Japan hlo, Shillong Tlangsam (Lantana camara – Shillong par, Par arsi, Lalmawia hling par ti tein an sawi bawk) leh Bihar hlo/Hlo thar (Ageratina spp) te hi a hnawksak langsar zual a ni awm e. Palak dila sangha awm sa te aia tha zawka an ngaih avanga sangha chi khat, khawvel pawhin top 100 invasive alien-species a a puan hial, Tilapia avangin sangha chi awmsa te a mang ti tih ta der mai. Kan Mizo pangpar, Mizo chanchin leh thawnthu a hmun pawimawh tak luahtu te chu hmuh tur a vang tawh hle.
Pathian thil siam dan hi a ropuiin a mak a, a ruahmanna hi a felfai khawp mai. Thil nung chitin tan ramri a kham, an awmna tur chin te, an awm lohna tur chin te fel takin a duang a, mihring te hian chu ramri chu kan zah thiam a pawimawh tak zet a ni. Sik leh sa, leilung awm dan te hi Pathianin thilnung te tana ramri a kham chu a ni a. Leilung, sik leh sa leh thlai ṭo te hi a inkungkaih tlata, thing leh thlai ṭo a zirin nungcha chi hrang hrang a awm ve leh ṭhin. Mizo upa te chuan lo atan pawh rampui chang ṭha an duh deuh kher ṭhin a, a lei a that vang a ni. Lei a ṭhatna chhan kha thing hnah leh ṭang leh a zar tla, tawih ralin leiṭha a siam vang a ni a, chu chu ecology ṭawngkamah chuan nutrient cycle an ti a, he cycle hmang hian thlai hian an awmna hmun a colonized ṭhin. Chu hmanrua tho chu exotic species kan tih te pawh hian rawn hmang vein thlai leh thing awmsa te a dip ral mai ṭhin. Chu chuan leiṭha siamtu soil microbe te, ramsa leh nungcha dang thlengin a nghawng ṭhin.
Mizorama Exotic Species lar zualte Tun ṭumah chuan ramdang thing leh thlai, rua leh mau tam tak zingah thingchang thlai, thlai kumhlun leh rua leh mau, Sorkar Policy hrang hrangte avanga kan chawkluhte kan thlur bik ang.
Eucalyptus: Ecucalyptus spp. hi Mizo chuan “Nawhalh thing” tiin kan sawi mai ṭhin a. India rama Commercial Agroforestry plantation-ah chuan an hlawhtlin pui ber pakhat a ni. Amaerawhchu tuihna (Water table) a tihbuai nasat avangin state tam zawkah chuan an ma leh thuai a, hmun tlemteah chauh chin chhunzawm a ni. Mizoramah pawh 1976 – 77 hnu lam khan uar taka chin a ni a, amaherawhchu hlawhtling taka enkawl erawh a tam lo niin a lang. Kung lianpui pui erawh khawi khawiah emaw hmuh tur a la awm nual.
Teak: Tunhma chuan Teak (Tectona grandis) hi Forest Department plantation-ah chin a ni ber ṭhin a, mimal huanah chuan phun a ni meuh lo. Kum 1985 – 87 chho aṭangin Sorkar policy (Land Use Policy) avangin mimal tan pawh Teak huan neih a lo theih ta a, Mizorama plantation lian leh tam ber hi Teak plantation a lo ni ta a ni. Mizo pa ti ti-ah chuan Teak huanah ramsa an tla duh lo, a kungah eng sava mah an fu duhlo tih a ni ṭhin. Hei hi a chhan ber nia lang chu Teak rah leh hnah te hi nungchate tana chhenfakawm a awm loh vang a ni. Tin, Teak hian bawmtu hrik chi hnih a nei nain chung hrik (Defoliator leh Skeletoniser) te chu Mizoramah hian a la awm mumalloh avangin a eitu tur sava pawh a la awm lo niin a lang. Chutih rual erawh chuan Teak zara sava fu hi hmuh tur a awm fo mai. Teak-in leilung a nghawng dan hi kan ram tana a ṭhatlohna lian ber chu a ni zawk awm e.
Teak-in leilung a nghawng dan hi kan ram tana a ṭhatlohna lian ber chu a ni zawk awm e.
Tung: Tung (Aleurites fordii) hi NLUP hnuaiah kum 1991 hnulam aṭangin nasa taka chin a ni a, a hriak hralhna ṭha tak awm ni a sawi a ni. Kum 2018-a Mizorama Tung plantation chungchang zawtchiang tura a buaipuitu Department lama ka kal chuan a project zawhna a rei tawh avangin data min pek tur an neihloh thuin min lo chhang a. A hlawhtling lo hle tihna ni berin a lang.
Jatropha: Kang damdawi (Jatropha curcas) buaipuina tur hian Mizoram Sorkar leh Godrej Company te chuan Crore 250 zet senna tur inremna an siam a, Mizoram Intodelhna Project (MIP) kaltlanga thawh tur a ni. A hunlai chuan khawi khawiah emaw hmuh tur a awm a, tunah erawh a vang leh ta viau mai. Bio-diesel siamchhuahna tham kan thar ta lo nge, a hnu leha sorkar ten an ngaihsak zuilo?
Red Oil Palm: Oil Palm tia kan hriat lar, Red Oil Palm hi kum 2005 aṭanga buaipui ṭan a ni a. Mizorama Sorkarna fung chelhtu hmasa hmalakna, ministry tharin tihtakzeta a chhawm nun awmchhun a ni mai awm e. Ministry pahnih ngawtin an buaipui a ni bawk a, a chingtu an tamin Company pathum ngawtin min thutchilh ren rawn a. A chingtute tan hamṭhatna leh ṭanpuina hrang hrang an pe nasa bawk a, khaw tin deuhthawhah oil palm hmun hmuh tur a awm. Hun a kal deuh a, a buaipuitu company lam pawh a tahtawlin an inhnukdawk a. Kumin chhoah phei chuan oil palm huan neitu ten a kung an kit a, a hmun an ṭhiat leh ṭan ta! Hmun ṭhenkhatah phei chuan JCB te hial ruaiin a zung nen lama phoro turin an pawt phawi leh ta. A chi an sem tirha hralhna tur an hriat te khan an duh leh ta lo nge, Mizoramin kan thar hi a quality a hniam fal deuh? Nge nia kan tharchhuahna leh phurhchhuahna man a san avangin a hriak man a to phaha, hralhna turah kan hnawng? Zawhna a tam thei khawp mai. Environment tana a ṭhat tawkloh dan leh tuihna eikangtu a nih dan te pawh ziak a tam hle chunga buaipui kan nih erawh hre reng ila.
Raw chi hrang hrang: Mautam chhawmdawlna BAFFACOS sum hmangin raw chi hrang hrang Mizoramah lakluh a ni a, 2010 thleng khan chi 11 zet lakluh a ni. Chu’ng zingah chuan Bambusa bambos an tih, Mizoin “Rawhling” tia kan lo vuah ve tak, mi ṭhenkhat ten kan ram hruaitu hming chawia a hming an lo vuah ve bawk hi a lar ber te zinga mi a ni awm e. Heng bakah hian Maudâng (Schizostachyum pergacile), Moso (Phyllostachys edulis), Bambusa balcooa, B. vulgarisvittata, B. vulgaris waminii, B. multiplex, Dendrocalamus asper, D. giganteus (Vai-rawpui), D. latiflorus leh P. mannii te hi mumal taka chhinchhiah chin an ni. Kum 2010-a NBM hnuaia plantation kan endikna hmun hrang hrangah Vairam aṭanga lakluh Rawṭhing leh Phulraw ṭiak an dawn nasat thu an lo sawi bawk.
Bambusa bambos… Rawhling
Heng Sorkar Policy hrang hrang avanga ramdang thing leh mau/rua leh kan lakluh te hi uluk takin chhut ta ila, a hlawhtlinna hmuh tur a tam lo hle a, Policy an kalpui tirha an hmathlir ang kha nise chuan raltiang ram kan thlen loh vek pawhin kan hmu pha vuai vuai tawhin a rinawm. Mipui thiamloh tam tak a awm ang a, Department lam tihfuh tawkloh pawh tam tak a awm ang. Thil pakhat chiang êm êm mai erawh chu heng ramdang thing leh mau kan lakluh te hian Mizoram hi a ngeih teh chiamlo tih hi a ni.
Tunah hian raw chi hnih kan buaipui leh ṭan mek a, chu’ng zinga pakhat zawk (D.latiflorus) phei chu BAFFACOS hunlaia Mizoram lakluh tawh a ni a, a chi dang – D. brandisii erawh Mizorama a luh hun chhinchhiah fel a awm lo thung. Heng raw chi hnih, a ṭualona hmuna ṭha tak tak mai, te hian Mizoram an ngeih angem? tih hi sawilawk thiam a harsa hle mai a, chutiang bawkin engtiangin nge an mikhualna ram hi a nghawng ang? tih hi ngaihruat thiam harsa tak a ni bawk. Tin, a tualṭona rama an hman dan leh an sawngbawl dan ngaihtuah hian khawvel ramdanga hralh tla tak ni tura sawngbawl chiam chi a ni angem? tih hriatthiam a har viau bawk. A hralhna tur awmsa thlap leh a hlawkzia hre sa chunga kan chin, kan hlawhchham pui tak te en chuan a hmanna tur leh a hralhna tur pawh kan la hriatloh han phurpui viau hi chu thil harsa tak a ni a, lo helh viau pawh hi a awm hle. Mau leh raw kaihhnawih industry lian tena an hman ṭangkai leh an duh zinga tello, India rama mau chin pun tura an thlan zingah pawha tel bawk silo an ni ve ve hi ngaihngam taka hmalak ti hartu a ni a. India ram state dang ten an uar vakloh, Sorkar laipui pawhin a la ngaihvenloh chi hnih hi kan risk fuh hlauh erawh chuan midangte tihhmuhtu kan ni thei ngeiin a rinawm. Heng Raw chi hnih bihchianna hi July 23, 2019 khan Vanglaini chanchinbuah tihchhuah tawh a ni a (hetah hian en theih a ni bawk http://bambusapiens.com/raw-chi-tha-bihchianna/), kan sawi chhunzawm tawh lovang. (Mau leh raw chungchang article dang hetah hian chhiar theih a ni bawk: www.bambusapiens.com/mau-mawlsawmna/)
Tlangkawmna Mizoram thilte ngaisang tura kan infuih a, Mizoṭawng ngei pawh Kohhran meuhin hmang uar tura hma a lak mup mup laia Exotic species – ram dang thlai kan la ngaisang zawk a, chumi zara dinchhuah theih kan la inbeisei tlat leh intodelh theihna tur Policy-in chumi lam hlir a la hawi zel mai hi a lungchhiat thlak tak zet a ni. Kan rama awmsa, kan ram sik leh sa, leh leilung ngeih sa te tharhlawk zawka tharchhuah dan te, man man zawka hralhchhuah theih dan te ngaihtuah lova a bul atanga engkim zir thara, buaipui chawp a, bul ṭan ṭhat ngai thing leh thlai kan phurpuia kan ngaisang zawk tlat zel hi siamtu zahlohna lian tak, mahni ram leh hnam ngaihnêpna te pawh a ni hialin ka ring. Why Exotic?
[He article hi VANGLAINI (Mizo Daily)-ah July 3, 2020 khan tihchhuah a ni]
The streets were empty. The highway would also be empty, if not for a random essential commodity vehicle passing by; other vehicles remain stationary. The only life that could be seen were the men in uniform, and some few volunteers under the badge Local Level Task Force.
Men in uniform
Apparels shops were closed, sports shops and hobby stores were shut. Parlour and spa remain closed. Essential commodities like grocery stores, hardware stores and Pharmacy shops were opened, though. Mankind should learn that there are certain things which support life; and there are certain things, without which you may feel a li’l uglier, but survive. Mankind should re-shuffle his priority list.
Grocery shops were opened…at a specific timing.
Ugliness should not be a concern, because wearing a face mask is mandatory. Mask protect you and others from the virus and also hide your ugly face; if you think you are ugly so, and vice versa.
The best thing about the pandemic is that mankind learn to respect others space. Avoidance of spatial interference is the law. Keeping oneself away from the multitude is the key.
Physical distancing
Only vehicles transporting essential commodities were allowed on the NH54.
Bawngkawng-Sairang Jn. one of the most busy Junction in the City
Empty fruit mongers stall along the NH54
“Why didn’t you go home?” my wife asked. “It is much safer here…” he replied. He was an Egg seller.
Second hand garments stall transformed into grocery stall
Second hand garments stall transformed into grocery stall
Life goes on…Making sure that power lines are ok
Migrant Workers, who preferred to stay
Pharmacy stores were still crowded
Millenium Centre
Inside the Millennium Centre…some few essential commodity stores were randomly opened
This is lockdown, and the cars are few, the best method known so far, to control the abrupt community spreading of the SARS-CoV-2.
What is man, that thou art mindful of him? and the son of man, that thou visitest him?
For thou hast made him a little lower than the angels, and hast crowned him with glory and honour. (Psalm 8:4-5 KJV)
When it is in the living cell, it is living; and is not a living, when inside the dead cell. Uncertainty is its nature. The SARS-CoV-2 amplify its uncertainty and mankind is in agony. The fear, the panic, the idiotic syndrome and the unknown are haunting the sapiens. The pandemic confounded the superior sapiens, while the disinfomedic entrapped the idiot. But the worst of all is that the pandemic and the disinfodemic happened at the same time.
Sometimes the past haunt the sapiens. Many a times, things which are new to him, things which are uncertain often trembled him. The learned are cautious, the idiots chased and the commoner overreact. The RAT often lies, but the RT-PCR reveals. It is certain that an uncertain virus had made him uncertain, yet again.
Mankind is a hypocrite. Homo sapiens claimed himself to be the most intelligent of all creations. Intelligent might he be, there are certain things he knows not. What he doesn’t know often made him afraid, panic and secure! When things become uncertain, only then he realized he is just a human, a carbon based life forms having the will to believe or not to.
Human, like all other life form is just a mortal; having a genetic similarity of ~95% with other carbon based life forms. His devotion to God is the only thing that makes humankind unique. The only thing that is certain is that day by day he is nearing to his dead.