28th March 2004: Mei hmanga fiahna chu

Nidang ang bawkin ni a sa rumrut a, mut a chhuak êm êm a, exam lai a ni chungin lehkha zir chakna rilruah a awm lo a, zir erawh a that thu kan inhrilh awl lo. Chawchhun kan fak zawhin mahni room theuhah kan thal phung hlawma, tuman ngaihthat lohna kan nei lo. Ngaih han tih that lohna chhan tur lah a awm hek lo, eng nge rawn thleng dawn kan hre tlat lo a ni.

Annexe Hostel kawtah Mahruaia. Tunhma chuan Administrative Office atana hman thin a ni.

Chu ni chu

Thal lai a ni a, thli lum a thaw vûk vûk a, he ni hi nidang aia a danglamna chu ‘ni dang aiin thli a tam’ tih a ni chauh mai. Tute emaw angin he ni danglam bikna chhan tur hi mumang mak danglam hmanga hmuh lawk tir ka ni lova, inlarna hmanga hriattir ka ni hek lo. ‘God proved wireless’ hmanga hriattir ka ni bawk hek lo. Sana a vir ngaiin a vir a, ni a sat dan ngaiin a sa a, khua a lum dan ngaiin a luma, nidang ang thovin engmah tilovin kan awm vel awm mai mai a ni.

Mar. 28, 2004. Pathianni Chawhma Inkhawm bang (L-R: Dingluaia, Keimah, Lalmama leh Hruaitea)

Kan ral hmang mei

“Mizo Upate chuan ‘khuaa sakhi a luh chuan kangmei a chhuak duh’ an ti” an ti a, hei lah hi hetih hunlai hi chuan an sawi ka la hre lova, a hma ni hian College Campus-ah Sakhi an kap tih erawh ka hria. Awlthawng taka hun kan hman laiin chawhnu her, nau rual zanriah chhum hun velah keini aia thiltithei zawk, ‘kan ral hmang mei’ chuan a zia a chhuah tan a. Khuaa sakhi a luh vang pawh ni chuang lovin, mi pawlawh thenkhatte kut hleiin hnahthel ro an hal chuan an rin aia nasain nghawng a nei ta a ni. Khua a ro em avangin mei si leng vakin a den fuh hnahthel ro chuan awlsam takin a man kaia, ni dang aia thli a thawt nasa avangin chu mei chu a kangkai zela, thelh hleih theih loh meipuiah, a chawmtu thli leh hnim hnah ro tangkawp chuan a chhawm alh ta a ni ber mai.

Mar. 26, 2004. Chemistry Practical Exam zo. Mizo Science Student ho. (L-R: Keimah, Chhandama, Lura, Dingluaia, RCa leh Peter)

Theihtawp chhuah a ram kang thelh tuma beih a nih lai chuan chu kan ral hmang mei chuan hlet a chhuah a. Ruahsur leh nisa hnuaia kan tawmna, chhun leh zana chawlh hahdamna min petu, hnam hrang hrang, a Zo-a Vaia inlungrual taka kan chen hona In chu, a chhunga kan neih zawng zawng te chawp chuan, chu ‘kangmei’ chuan, a lem zo a, kan chan chhun chu a alh en leh a vap hai a ni mai. Hei lo liama ‘Mei alh en’ hi a awm chuang dawn em ni?

Hei lo liama meialh en!

Chi-ai

A kang tur leh kang thei zawng zawng a kang zova, chan a chau, neih ka nei lo, ka thiante lahin an nei hek lo. Lungngaihin awmzia a neiloa, tahin awmzia a nei hek lo. Hlimin awmzia a nei lo a, nuihna pawh pawnlang thil mai a ni. Taksa a hahdam lova, rilru a muang hek lo. Engkim mai hi engmah lo mai a lo ni zo ta! Tah a chhuak a, mittui a hul hlauh thung si, lunngai hmel put aiin hlim hmel put ka zir a, a sawt chuang lo. Thu maiin min hnem lova, hla lahin min hnem chuang hek lo. Krista avanga tuar chu ni ila lawm takin ka tuar thei mahna. Mahse Amah avanga tuar ka nih ka inhre lo. Kristian pawh ni lo, sakhaw dang betu te an awm ve tho si a, ka tawrh aia an tawrh a nêpna a awm chuang bawk si lo…He thil ka(n) chunga a thlenna chhan hi hria ila tawrh a hahdam thei ber ang tih chu ka inhnemna ber a ni. Krista avanga tuar ni lo mah ila, Pathianin fiah tlaka min ngai erawh ka lawm tawk a ni.

Kan hostel langa thla kan lak hnuhnung. (Keimah, Paongam leh Rochana)

Mangan laia tanpui vartu

Mahni inkhawngaih a na duh hle a, keimah leh keimah ka inkhawngaih aia nasa zawka min khawngaihtu tam tak engkimtithei Pathianin min lo pe reng a lo ni. Kan chhiat tawh avanga lungngai hmel pu a, kan hrehawmna min tuarpuitu te chu kan lam tang, min thlamuantu te an ni tih tlai khawhnuah ka hre chhuak thar leh a. Ka(n) tan chuan Vana Van Angel thianghlim te nen an hlut dan a thuhmun reng. Kan rilru hliam min thawisaka, min tawngtai saktu te aw tluk a ngaihnawm leh ngaihawm a lo awm lo. Riahna tur min siamsak a, thuamhnaw hak tur min petu, min tuamhlawmtu te hi an ni mai lo’m ni Vantirhkoh te chu?

Mar. 26, 2004. Annexe Boys Hostel-a ka room.

Mizo ngê ngê

Hnamdang te thal ve theih loh, kang ve theilo, tuikhur hnar nei Mizo nih hi a ni lo nuam ni. Ka tawrh ang tuar, ka thian te ai chuan ka chan a lo la tha fe mai. Mizo ka nih avanga ka vanneih zia hi sawi loh phal chi a ni lo. MSU member te atanga tanpuina ka dawn ang kha an hnam zirlai pawl atanga an dawn ve awm pawh ka hre lo. Thenawm khawveng, Kohhran leh khawtlang te’n min tuarpuina sum leh pai, silhfen leh tawngkama ka dawn ang hi ‘Annexe Boys Hostel-a’ ka chenpui hnamdang te zingah hian tumahin an dawng ve lo. Mizo-a min siamtu Pathian chungah ka lawm a, Amah chu ka fak a ni.

Kan Hostel-a Guitar perhthiam awmchhun nih manah Masi hla te pawh kan sa ve mai bawk a 😀
The Last of the Annexian. Annexe Hostel Christmas Carol, 2003 hmanpuiin Principal, Pu Sawma leh a nupui, Ma’am Pachuau. Hostel danga Warden te, Hostel dang G.S. te leh zai tura kan sawm te, kan Warden Bah Rudolph Manih hoin.

Vanneihna hlutzia ka hriat theih nan ka chungah vanduaina a thlen tir a, he hrehawmna hian hrehawmloh nawmzia min hriattira.

“Dai hriatna (Experience) hian min siam famkim” tih ni mahse, he kangmei hi famkimna kailawn zawh nana ka duh tawp loh thil a ni a, ka thu chu nise famkim tura he kailawn a kai ai chuan hel mai ka thlang zawka; “Engkim hi kan thatna turin a thleng thin” tih pawh hi sap thufing a ni a, Mizo thufing pawh va ni suh, mahse ka thatna tur pawh a lo ni mahna, hunin a la hril ang chu.

Mar. 30, 2004. Ka pa hoin ka uten min rawn hruai.
Mar. 28, 2005. Kan hostel kan champhaphak vawi 1-naah College-a lalut zawng ten kan Hostel hmunah Pathian hnena inhlanna hun kan hmang. (L-R: K Adani Mao, Shiladitya Narzary, Keimah, Thomson Basumatary leh T. Paongam Haokip)

[Annexe Boys’ hostel kan thu  UCC AW Monthly. Vol. VIII:2. 13.02.05-a tihchhuah, a ngai anga dah luh leh a ni]

Khawpui Țhang dik leh ramngaw

March 21 hi “International Day of Forest,” World Forestry Day tia an sawi bawk, ramngaw hlutna leh pawimawhna inzirtir tharna ni atan United Nations General Assembly-in a puang a, kum 2012 ațang khan kumtin hman țhin a ni. He ni pawimawh tak hi thupui bik neia hman țhin a ni a. Heng thupui te hi Collaborative Partnership on Forests (ram hrang hranga ramngaw humhalh kawnga thawkho pawl) ten an thlang țhin a; kumin thupui atan “Khawpui țhang dik leh ramngaw” (Forests and Sustainable Cities) tih chu thlan a ni. World Forestry Day atana March 21 thlan a nih kher chhan hi chhun leh zan rei zawng a inchen ni, “spring equinox” a nih vang a ni bawk.

Ramngaw leh Mizote

Mizo te leh ramngaw hi kan inngheng renga, tun thleng pawhin ramngaw leh a hausakna hmanga eizawng kan la țhahnem hle a. Ramngaw kan humhalh vanga Sap Kristianho au eih kan ni a (Zairema, 1978), chu kan humhalh chin vêk, Bristish Sawrkar-in kan kuta a dah (Inner line Forest Reserve) chu tun hnaia ramri-a kan buai thar lehna lai chu a ni bawk. Ei leh bar zawnna kawngah, khawtlang nunphung leh sukthlek leh hnam nun thlengin ramngaw hian nasa takin mi a nghawng a ni.

Mizorama cheng tam zawk te eizawnna hmun chu ramhnuai a ni

Țhangtharten ramngaw enkawl dan kan thiamloh a leiah kan ramngaw te nasa takin kan chana, kan ti rirala, mimal ram a tam tial tiala, ngaw a chereu tial tiala, loneitu ten loa an neih tur vantlang ram a zim tial tial thung. Mi rethei zawk te tan ei hmuh vena kawng a harsa tial tiala, thlawhhma siam thei te pawh a ngaia an kual zin avangin ram a leng rei theilova, ram a tuilo tial tiala, thlai an thar țha lo tial tial bawk. Ram insem zai dan rual tawkloh avangin ram neilo an tam tial tiala, vantlang ram a tlem tial tial bawk avangin Revenue Minister, Pu R Romawia chuan mangang takin “Zamindari System kan hlatlo…” tiin a lo sawichhuak hial a nih kha (Vanglaini, 23.01.2014).

Țhangthar leh zual teah ramngaw hlutna a thang chho leh mek thung. A zirna hmunpui kan neih chinah phei chuan nasa takin ramngaw humhalh kawngah kan harh thar leh a, tlawmngai pawl hrang hrang ten beih takzeta an beih ațang phei chuan India rama ramngaw nei zau ber te pawh kan ni leh ta hial a ni. Chutih rual chuan ngaw dur (126 Km²) erawh a nei tlem  zinga mi kan ni thung lawia (ISFR, 2017).

Ramngaw enkawl dan (Forestry) leh Mizoram

Forestry subject zirna hi NEHU-Mizoram Campus-ah 1990 khan din țan a ni a, zir tur te duangfela, zirtirtu te an lakkhawm hnua zirtirna an kalpui țan tak chu kum 1997-ah a ni. Mizoram Univeristy a lo din hnu pawhin Forestry zirna hi chhunzawm zel a ni a, tun thlengin MSc ațanga PhD thleng zirna kalpui a ni a, Mizoram mai bakah India ram hmun hrang hranga ațangin zirlai an fuankhawm țhin.

MSc atanga PhD (Forestry) Programme hi MZU-ah kalpui mek a ni

Ramngaw enkawl lam zirna kawng hrang hrang leh zirbingna chi hrang hranga khawvel hmahruaitu nih a, ramngaw leh nungcha tinreng humhalh chunga retheihna umbo kawnga ram tana thawk tur mithiam chherchhuah hi MZU Forestry Department hmathlir duhawm tak chu a ni a. Chumi tihlawhtling tur chuan nasa takin kawng hrang hrangin hma a la mek a ni.

Sorkar laipui pawhin Forestry zirna hi a ngaipawimawh hle maia, Under Graduate lamah chuan ICAR hnuaiah awmin BSc (Forestry) hi kum 4 zir a ni a, MSc programme erawh UGC hnuaiah awmin kum 2 zir a ni thung. BSc zirna hi Mizoramah kan la neilova, sawitawh angin MSc zirna erawh MZU-ah kan nei thung. Tin, India sorkar hian heng, Forestry lama thiamna nei te hlutzia hi hriain State leh Indian Forest Service lamah te pawh duhsak bik an nih tur thu chiang takin a ziak bawk (National Forest Policy 1988: 4.11). Ziaka a duhsak ang ai erawh chuan State leh Central Sorkar hian a bik takin a duhsak bik chuanglo niin a lang. Mizoram Forest Deparment lamin thawk tur chi hrang hrang a lakah pawh hian duhsak bikna chu sawiloh, dil thei zinga an telh miahloh țum a tam ta mai.  National Forest Policy hi ennawna siamțhat mêk a ni a, tuna an duan chhinah chuan ‘forestry lama zirthiamna nei te duhsak bikna’ lam hi a chuang ta rih lo thung. Zawm loh pui policy-a dah reng țul an ti lo a ni mahna!

National Forest Policy 1988: 4.11

Khawpui leh ramngaw

Ramngaw hlutna hrang hrang an sawi zinga sawi lan hlawh vaklo chu ramngawin khawvel tilumtu carbon a upbo nasat thu hi a ni awm e. Tunhnaiah Bhutan ramin ramngaw a humhalh nasat thu leh carbon negative ram an nih thu a thang nasa hle a. A awmzia tawitein tarlang ila, “Bhutan ramin lirthei, industry leh mihring chet velna hrang hrang hmanga carbon an tihchhuah aiin an ramngawin carbon a eia, a upbo a tam tihna a ni,” chumiin chiang taka a kawh chu ramngaw an nei țha hle tihna a ni.

Some part of Siaha Town. A view from Tourist Lodge, Siaha

Ramngaw chereu chakna chhan liantak chu mihring chetvelna chi hrang hrang te hi a ni a. Heng hmasawnna ruhrel nia an sawi țhin tam tak – khawpui tih zauh nana In leh lo din a, ramngaw țhiah te, khawpuia mi te mamawh tur siamna leh tharchhuahna tur hmun hrang hrang din nana ramngaw tih danglam te hi a zualkai ber nisi, an puh phal siloh a ni (Ramakrishnan, 2012).

Mihring kan pun zel avangin chenna kan mamawh belh zela, eitur kan mamawh belh zel bawka; In kan sa lo theiloa, thlawhhma kan zauh lo theilo. Hei vang hian thlawhhma kan siamna leh In leh lo kan dinnaa ramngaw kan tihchhiat ai hi kan chenna, kan khaw chhehvel leh khawchhung thlengin a remchang laiah thing hmun kan siam a pawimawh a, chutiang tih theihna hmun pawh chu kan zuah a pawimawh hle a ni.

Hring ve dup mahse thingkung emaw a ni si lo. Hringlo tawp ai chuan a tha reng reng e!

Khawpuia thing hmun

United Nations-in kumin World Forestry day puala a thuchah, khawpuia thinghmun thatna leh țangkaina a sawite tawite lo tarlang ila:

  • Ramngaw leh thing te hian boruak tilumtu nasa taka a thuhnuai avangin khawvel sik leh sa danglam zel tur pawh a veng thei.
  • Thing leh mau te hian sik leh sa vawnhim kawngah nasa takin hna a thawka, boruak tih daih nana kan power mamawh zaa 20 – 50 zetin a tihniam thei.
  • Awmze nei taka khawpui leh a chhehvela thingphun hian 8°C zetin boruak a ti dai thei a, air conditioner mamawhna pawh zaa 30 zetin a hniam phah thei.
  • Khawchhunga thing te hi boruak thlifimtu țha tak a ni a, boruak chhia leh bawlhhlawh lengvel a thlifim thei.
  • Khawchhung leh a chhehvela ramngaw hi tuihna vawnhimna țha tak a ni a, leimin tur venna a ni bawk.
  • Thingkung leh mau te hian ri bengchheng lakah nasa takin mi a vawng him thei.
  • Khawtual mite tan a rah, a pil leh a hnahte țangkai taka hman theih a ni.
  • Khawpuia thing hmun awm hian nungcha dang tan chenna a siam sakin humhalhna hmun țha tak a ni.
  • Khawchhunga ngaw leh thinghmun awm hi khaw cheina țha tak a ni a, khualzin hipna hmun țha tak a nih bawk avangin mi tam takin eizawnna an neih phah tawh a ni.
  • Khawpui chhunga thing leh mau, ngaw leh phul hmun awm te hian nunphung hrisel leh rilru hrisel nei thei turin mi a ti phura, chu chuan nasa takin hriselna kawngah mi a pui bawk.

Tlipna

Ramngaw humhalh leh enkawl kawnga țhangharh thar leh mêk, Mizo te hian kan ramngaw hlutzia kan hriat thar leh a pawimawh khawp mai. Kan rohlu kan ramngaw te tichhetu chu huai taka kan do ngam a ngai. Ramngaw humhalh vanga Chanchin țha dawng, ramngaw humhalh avanga ‘mi lu la hnam’ tia hriat hlawh kan ni tih i hre thar leh ang u. Kan tihchhiat palh te siamțha turin țan kan lak a ngai.

  1. Rimawi ram, herhse leh ngiau par rim lenna rama siam leh turin, hawh u, thingkung awmsa humhalh ila, awmze neiin, mahni ram thing ngei, kan hip țhan boruak pe chhuak thei ngei, ram dang thing nilo phun bawk ila, enkawl puitling bawk ila. Kan khawpui te hi chenna tlaka hmun hring nuam zawkah, khawpui hlim leh hrisel zawkah i siam ang u.

 

Reference:

ISFR, 2017. India State of Forest Report 2017. Forest Survey of India (Ministry of Environment & Forests). www.fsi.nic.in

Ramakrishnan, P.S. 2012. Hill agriculture: vulnerability and management options. National Workshop on Green Revolution in Mizoram. AMFU

Zairema, 1978. God’s Miracles in Mizoram: a glimpse of Christian work among head-hunters (In: Lehkhabu te Pasarih. Ed: Revd Chuauthuama). Zorun Community, Zarkawt, Aizawl.

http://www.fao.org/international-day-of-forests/en/

https://www.vanglaini.org/tualchhung/archive/2014-01-23

[Published on Vanglaini Mizo daily Vol – XXXIII No. 67 Wednesday 21.03.2018]

Phaileng ila

Mizorama țhalaite intawhkhawm lianber, KȚP General Conference kan thleng leh dawn ta reng mai. Tun țum hi a vawi 57-na tur a ni a, March 1 – 4, 2018 chhungin West Phaileng-ah neih a ni ang.

KȚP General Conference vawi 57-na neihna tur, W Phaileng khua hi Aizawl ațangin 85Km vela hla a ni a, LMV-in darkar 3 ațanga darkar 4 vel kal a ni.

Rawpuichhip by-pass…laih mek a nih avangin a la khu deuh…hetiang hi hmun 4 velah a awm

Tun țum Conference-ah hian thupui atan “Isua chhinchiahna put” [Gal. 6:17] hman a ni a, Rev. Vanlalzuatan thupui hi a sawi ang. Programme chipchiar chu General conference hlabu lamah a chuang bawka sawi zui thui lovang.

Pandal chhung

A thlengtu tur West Phaileng Bial te inbuatsaihna nasat zia leh inpêkna nasatzia a hmun ngeia hmuh chuan ‘Conference hlawhtling tak’ kan hman ngei hi a rinhlelhawm loh. In tinin mikhual ei tur vawk leh ar an vulha, Conference-a an mikhual te tan February thlatir ațang khan an lo inhrek tawha; an bazar-ah sa lei mai tur a awm tawh lo, Conference atan an khek vek tawh!

Halelui Veng, West Phaileng. Mikhual thleng turin an inbuatsaih ngawrh hle

Mikhual thlenna turin a  țhenin an In chungah hulhliap an zara, a țhenin an In hnuai, mi țhenkhatin bûk hran an sa bawk. A khawnawtin an In leh a vel an chei hnuma, rawng an hnawih thara, thawmțhat ngai an thawm țha bawk.

Halelui Veng, West Phaileng. Conference thleng turin an In an chei hnum nasa hle

Khawchhungah Sorkar hmalakna, Palai te chêt vel a awlsam zawkna tur hrang hrang hmuh tur a tam hle a, Conference zawh hnua khaw miten an chhawr zui zel tur a ni nghe nghe.

Pandal luhkapui, la zawh felloh

Pandal 275 x 170 ft a zau, mipui 12000 vel țhut theihna tur an saa, an rel laklawh laiin vanduai deuh mahse an inbuatsaihna erawh a pangngaiin a kala, pandal mawi leh NGHET tak kan nei dawn a ni.

Conference neihna tur pandal

Lamtual pawh mi sangtel lam theihna tura zau a ni. Conference danga kan la hmuh ngailoh, thutthleng rem dan chi dang  deuh kan hmu dawn bawk.

Pandal chhung, mi 12000 țhut theihna tur chu

Chanvo nei hrang hrang te chantual tur, 30′ x 90′ a zau, 4′ a sangin dawhsan siam a ni a. Dawhsan hnung bangah banner liantak, Tuikual Branch KȚP te siam chu tar a ni bawk ang.

Stage hnung lam atanga thlir…Speaker’s eye view te ti ta ila 😀

Conference hmangtu te tan remchang chi hrang hrang ruahman a ni a, pandal ațanga pan nuam tawk, pandal chhung ațanga hnawk pha silo turah zun-ram thiarna țhahnem tak siam a ni a, mipa leh hmeichhe hman tur a hranga siam a ni. Pandal kawtkai remchang laiah, tih țhin dan pangngaiin CKȚP office, Synod Bookroom leh office chi hrang hrang siam a ni leh ang.

Mipa Zun In

West Phaileng Bial huamchhungah hian veng hrang hrang a awma, khawdanga veng leh kawtthler hming atana hman lar loh tak tak a awm nual mai. Pastor Quarters awmna lai vel hi “Pastor veng” tih a ni a, chumi chhim lam chiah chu “Halelui Veng” tih a ni thung. “Chhim Veng, Bethlehem Veng, Kanan Veng” tih te hi chu hman tlanglawn a ni a, mahse Teirei kawnga “Workshop Veng” thlen hma deuha “Zig-Zag” kawtthler hi chu chhinchhiah a awl bik riau.

Pastor Veng

Conference thlengtu te hian hmachhuan tur dang an neilo, Isua Krista chauh lo chu. An khaw len loh dan leh mihring an tam loh dan chu keini aiin an inhrechiang zawk. Țhahnemngai takin, Kristian Țhalai te tan an inbuatsaiha, “ri mup mup mai ila, zi mup mup mai ila, chep takin inhnawhkhawm ila…” tih chu Conference buaipuitu lam te țawngkam ngaihnawm tak a ni [Thlengtu te inbuatsaihna video clip en duh tan https://www.youtube.com/watch?v=hIjhNfIAiLo&feature=youtu.be hi klik mai tur].

Pandal chhung leh a vel cheimawitu lam ten pandal-ah puanțhui khawl inchhawpin hna an thawk mup mup mai bawk

Krista chauh hmachhuana thleng tur an nih avang tak hian Thlarau lama inbuatsaihna pawh an bei ngawrh, țawngțai pawl te kaihhruaiin nasa takin Conference pual hian an țawngțai reng a, Conference hlung tak, Thlarau Tianghlim hriakthih a ni ngei ang tih a rinawm tlat a ni. Taksa leh Thlaraua malsawmna chang ngei tura Conference hmang turin Zoram chhung leh pawna Kristian Țhalai zawng zawng te min sawm a ni.

Pandal chinchang…

Conference neihna hmun tur, W Phaileng khua hi Feb 16, 2018 khan kan tlawha, an inbuatsaihna leh hmalak dan te a ropui kan ti takzet a ni. Camera, battery awmlo erawh hmanna a tam lo hle. Phone (Zenfone3M) camera leh GoPro Hero 5 te erawh a țangkai narawh!

Battery tello chuan lungtum ah ang mai chauh a ni 😁😁😁

ART LOVER…?

Jan. 13, 2018 chawhnu herah, Art Novelty Gallery neitu, Pi Amoiin phone-in min rawn be hlauh mai a, JV-a nena Duet Exhibition an neih, Dec. 1, 2017-a kan chhim ve ni-a Video interview an edit thu leh kan lan venaah kan hming hnuaiah “Art Lover” tih mai a tum thu min rawn hrilh a, “ad libitum” tiin ka’n chhang liam mai bawk a.

“Art Lover” tih ṭawngkam hian ngaihtuahna nasa tak min siam zui a. He post pawh hi a lo pian chhuah phah hial a nih hi!

Rochana nen Amoii & JVa Duet Exhibition, Dec. 1, 2017 @Art Novelty Gallery, Chaltlang.

Fine Art hi engnge a nih? Engchin hi nge Fine Art? tih pawh hi Science lam hrilhfiahna anga thutlukna mum leh fel fai tak awm lem lo a nih hmel bawk si. Visual Art ho hi a rilin a thuk a, a huam zau êm êm ni awm tak a ni. Thil chiang lo ruai mai te hi a ril ting emaw tih tur hian an inhrilhfiah siak luih luih a, a ziaktu khan khang zawng zawng kha a hnaah khan a bilh tel vek tak tak angem? Tih pawh ngaihtuah tham tak a ni. Ṭhenkhat lahin a tak ang maiin an ziak a, a tak tak emaw te kan ti a, a lem a lo ni si…min bum a ni. Chungho chu an rilna aiin pawnlanga mawina an dah thiamna kha ngaihsan a ni leh lawi ṭhin ni awm tak a ni. Art hian rilna leh pawnlânna a keng tel a nih dawn hi!

Artist kutchhuak ṭhenkhat chu Commercial Art te an tihsak leh lawi a, Pop-Art ti te pawhin an sawi emaw ni… ṭawngkam hrang hrang, hrilhfiah dan hrang hrang, pawm dan hrang hrang hi a tam na laileng. Ngaihtuah ngun poh leh min tibuai a. Ngaihtuahna seng miahloa en erawh a pamhmai leh lawi bawk si.

Mi ṭhenkhat kutchhuak chu han en ila a mawiin a nalh nghal êm êm mai a, an rawng chi thlak te, an ziak dan phung leh chul mam dan ten mi a lemin ngaihno a bei nghal êm êm mai a, a tak a an viau phei chuan “a van mawi êm êm, thlalak ang mai a lawm…” an tia. Ṭhenkhat kutchhuak ve thung erawh chu naupang ziak emaw tih mai tur khawpa lemziak sikhaw, han thlek thuaka “engemaw ni le?” tih tur, en chet cheta thil eng emaw riau awma ngaih theih, kalsawn san hnu pawha ral aṭanga thlek leh zeuha, “sawta mi kha…a mak e…eng nge le…” tih ngai, va ennawn leh nge nge ngai chi te a awm a. Ennawn hnuah pawh “eng tak chu ni maw” tia ngaihtuah chunga lu thak lo pui hiah nauh nauh ngai, a ziaktu ziakchhan tur awm ang dawn vang vang chung pawha engnge a nih ngaihtuah fêt ngai a awm ṭhin. A ziaktu rilru leh ngaihtuahna ṭawmpui thiam thei tura en chuan eng pawh mai hi a lo hmuhnawmin, a lo hlu êm êm vek mai dawn a lo ni.

Kumthar Titi – Art leh a kaihhnawih. Jan. 4, 2018 @Art Novelty Gallery, Chaltlang

Mizo Senior Artist, Pa Tlanga (Tlangrokhuma) hnen aṭanga finna dawn tumin tum tam fe chu an Inah ka lenchilh tawh a, painting en dan te leh a kalhmang eng eng emaw hi chu min hrilh fo ṭhin a. Mizo painting ka duhkhawploh (ve rikngawtna!) te pawh zak lek lovin kan sawi ve thlazen bawk a. Art ka hmangaih vang nge, ka ngainat vang nge, ka phunchiar vang? Tih pawh ka hrethiam chiah lo.

Tun hnaiah Artist dang, Pi Amoii, Tv. Thlana, Pu Isaac-a leh Pu Hriata te nen kan inhmelhriat ve leh a, anni kiangah pawh chuan hre ber niawma ti ti vawrh hluai chang ka ngah ngang mai. Selna leh fakna a inchhawk zut mai. Tlangval damrei phunchiar…min ti pawh ni se a mawh lo ve!

Mizo Artist – Pu Isaac, Most Rev. Stephen Rotluanga leh Tv. Thlanchhuaha te nen, “Aizawl Art Festival” Dec. 13, 2017 @Art Novelty Gallery, Chaltlang

Visva Bharati University, Santiniketan hi Fine Art lama zirna hmun hmingthang pawl tak a ni awm e, a dintu Tagore-a te chhungkua avang pawh a ni maithei bawk. Santiniketan-ah hian Fine Art zir mek leh zir chhuak tawh Mizofa an awm ve nual a. Kum 2017-ah thildang buaipuiin ka inziak lut ve a, University-a ka kal chang hian Fine Art zirlai te nen kan inkawm ber ṭhin. Kimtea, John-a leh Jubala te ho kiangah Fine Art nia ka hriat ve te ka sep rawtui ve chiam chiam thin a… a sawi tui berah ka ṭang a, ka fuih e te ka ti a, a chang leh ka rawn thul…zan mut dawna ka ngaihtuah let chang erawh chuan ka zak ve leh deuh a, a tukah a ngai te bawkin bul ṭantuah bawk ka ṭang leh ṭhin…kan bula awm ve Physical Education zir mêk, Mahruaia leh Thara te tan khan a lo ninawm hrep awm asin. Santiniketan-a Mizofa te nen hian Santiniketan aṭanga chhuak tho, Mizo zinga Sculpturing lama degree nei hmasa ber, James-a, zara inhria kan ni.

Santiniketan titi kha ka ngaihtuah let fo ṭhin a, dang nal ber nih avanga sawi thui thei deuh ber kha ka niin ka inhria…Artist dang te leh artist te kutchhuak ngaisang ve thotu dang te nena kan titi te ngun taka ka ngiahtuah let hian “bel ruak apiang a ri ring” tih thufing kha ka hrechhuak fo ṭhin bawk. Fine Art lama ka hriatna pawn lawi zia te, ka thiam loh zia te ka inhre chhuak uar uar a, chutih rual chuan Artist tak tak te dawhtheih zia ka ngaihtuah chhuak bawk.

Kum 2016-a Zemabawk Branch KTP Diamond Jubilee lawmna chikhatah KTP member te tan “On the Spot Painting Competition” neih a ni a, thupui thlan sa “Ngaihtuahna” tih hmangin he thil hi ka ziak ve chiam pek a. Mawi an ti lo kha chu ka hrethiama, “lehkha chhia” emaw an ti kher kha chu ka la na ve det! lewll… Artist te tihdanin – Water Colour on paper…te pawh han ti ve ila :p

“Art Lover” nih theih dan tehkhawng hi a awm emaw ka hre lo a, a eng chin hi nge art lover-a chhiar tur ni a, eng nge hlen ngai? Ramri kham a awm em? Ka hre lo. Amaherawhchu “Art Lover” tih hi ka hmang fo a, a chang phei chuan ni ve hial  te pawhin ka inhre ve deuh ṭhin a, ka inchhal ve fo bawk a. Art Exhibition tlawh chin te, Art Gallery tlawh chin te, Art Gallery-a a ruka thla lakpui chin te, Artist te titipui chiam chin te hi “Art Lover” nihna tura tehkhawng ni ta se ka hnaih ve viau mai thei. Artist te ngaihsan leh a kutchhuak te ngaihhlut kawng zawnga teh ni ta se anmahni chu ka ngaisang, an kutchhuak pawh, mahse pakhat te pawh ka la lei sak lo! Ka va tla leh si awm em!

Art Gallery, Nagaland State Museum, Kohima. Mar. 18, 2006. (A ruka lak :v)

Hetiang taka Visual Art lama ngawng, hawkdak vanga thlir satliah hian Art Lover nihna ropui tak hi ka phu reng em? Mawi, nalh, hmuhnawm, ngaihnawm, ngainatawm tih avanga he thil hi hlawh chi a ni em? Lal Isuan zirtir Petera hnenah “…hengte ai hian min hmangaih zawk em?” tia vawi 2 zet a zawha Peter-an, “Ka ngaina che tih i hria e…” tia a chhan hnua, “…min ngaina em?” tia Isua zawhna, “ka ngaina che tih i hria e…” tia lunngai taka Petera’n a chhang ang deuh khan, “Visual Art hi ka ngaina tih in hria e.”

KA U

Ka nu leh pa te, ka pi leh pu te leh laina hnai, a thiantha te hi chuan “Mâ-a” an tia, a then chuan “Ngheta, Lalnghet, Manghet” an ti bawk. Mahse keini chuan “Ka U” kan ti thin. A hming pum chu “C. Vanlalngheta” a ni.

Ka U kan tih chuan kan u Mâ-a kan sawina a ni a, midang sawi nan kan hmang ngai lo. Ka U sawi nan chauh kan hmang, ka u tan liau liau a ni.

Kan naupan laiin Gauhati-ah lehkha a zir thina, kumkhatah vawi 1 te a rawn haw thin. Ka U rawn haw hi kan nghakhlel hle thin a; toys min hawnsak thin avangin. Tin, a chhukthlak leh dawnah pawisa nawi min sem thin bawk. Tumkhat chu racing car min hawnsaka, a tha ngang mai, sipai no bengtung khata tui kan dah hian a su thlu tawp thei. Ka thianten an awt ve thin khawpa,
“Khawia mi nge?”

“Ka U min hawn…”

Jan. 5, 2012 (Ningani): Kan chhungkua

Ka U khan a zirlai a zir zawh khan hna a hmu nghal maia, Khawzawlah an post-a, Durtlangah te, Champhaiah te. Tum khat chu a hnathawhna hmun atanga a rawn haw dawn hian truck tein an rawn chhuka, chumia phurh tur chuan Ka u Hriata ten Tuirial kawnga mi Changel an lo sat teuh mai a. Zanah phur turin kan zuk chhuka, Tuirial kawng chhiat vanglai tak a ni. A hnungah kan chuanga, naupang ta chu kan zun te a lo chhuak maia, a din det lai chuan kan zung hmanhmawha, a tlan leh ta mai sia, kawngchhiaa a insawh tak tak kha chu ka chal ka zunkhum lo chauh a ni. Khami tum kha Ka U motor khalha ka chuan hmasak ber a ni.

Oct. 30, 1993 (Inrinni): Ka U te inneih. An thiante – U Hmangaiha leh U Manuni

Champhaia a awm lai hian U Mapuii nen an innei a. Chawlh a neih theih mai loh avangin “duty” pahin a rawn chhuka, Oct. 30, 1993 inrinniah Zemabawk Kohhran Biak Inah an inkutsuih a, nuam kan van ti tak em. Ka U nupui neih ni zet kha chu.

A fa te pathum hi a ngaihsak em em a. An sen lai deuh hian ka nau Mary hi nau awm turin an inah a leng chho a. A fate chanchin ngaihven hian chhunah vawi engemaw zat a phone…chu chu ka U-in nitina a tihdan a ni. A fapa Joshua lehkha zir buaipuii tum engemaw zat ka zinpui a, kan chanchin ngaihvenin min rawn call fo thin, ka U hian.

Jan. 5, 2017 (Ningani): Ka u te chhungkua leh ka nu leh pa te

Ka U hi tawngtam lo tak, mi kawm tam lo, ina awm deuh chawt chi a ni a. An Ina len luh chang pawh hian min be tam lem lo. Kan thutna sirah ngawi rengin a lo thu ve mai thin. Inpui min rawn tlawh pawh hian sawi tur a nei ngai meuh lo. Mahse ka u Hriata fate emaw, Mary fate emaw an awm erawh chuan a fiam nasa thin hle thung.

Oct. 23, 2014 (Ningani): Ka U Rammuana nupui neiha kan chhungkaw thlalak

Ka U-in min rawn tlawh chang hian a titi bawrh bawrh ri ka hre ngai lem lo, aw then dan bik erawh a nei…a aw then dan atangin ka U-in min rawn tlawh tih kan hre nghal mai thin. Ka U aw thian ri khan min tihlim em em thin.

Nov. 7, 2017 zanah chhungkua kan inhmukhawma, prog. dang ka neih avangin ka kal hmasa zawka. Ina ka let leh meuh chuan a lo awm reng tawh a. Inpawh takin kan titi a, khami zan kha chuan a aw thian ri aiin a tawng ri kan hre tam zawka, khatiang reng renga a tawng nasat kha ka la hre ngailoa, ka hre leh tawh dawn bawk hek lo.

Nov. 7, 2017 (Thawhlehni): Pafa titi…

Ka U aw thian ri khan min thlamuan thin a, kan kiangah a awm a ni tih kan hre thin. Ka U aia fel hi mi tam takin u an nei ang, ka u aia sual u nei pawh an awm teuh bawk ang. Mahse Ka U ang U, a aw thian ri ringawt pawh a nauten an thlamuanpui êm êm U nei ve hi an awm kher lovang!

Dec. 16, 2017 zing dar 7:47-ah U Mapuiin min rawn call-a, ka U an kaihthawh zawh loh thu min rawn hrilh a. Ka chhungte leh hrilh awm hrang hrang, ka hriatchhuah mai theih te ka hrilh nghala, an chenna lam panin kan chhuak taa. NH 54 an siamthat lai, India Prime Minister Narendra Modi-an Aizawl a rawn chhun pelh ni tak a nih avangin kan thleng lawk theilo.

Kan thlen chuan an khumah an lo zalha, a awm lamah tawlhloh puanin an khuha, a kawng a chin hnuailam pawncheiin an khuh bawk. Ni dang ang chu nise engmah sawi lem lovin a kiai suk anga, kan thutna piah deuhah a thu ve mai ang a, a khat tawkin a aw a thian ang. Mahse chutiang tur chu a awm ta lo! Ka U aw thian ri hriat tur a awm lova, tap thawm, amah ngaia thlabar tap thawm ri a ni kan hriat ni. Ka U taksa chu kan zingah la awm mahse vuiliam mai tura buatsaih mek, a ruang chauh kan chang ta.

Dec. 16, 2017

Thihna hi tu chungah pawh thleng thei leh thleng tur a ni a, kan chungah, kan chhungkaw chungah pawh a la thleng vek dawn tih pawh kan hria; mihring tana vawi khat thih ruattu hi kan Pathian a ni tlat! Mahse lusun tura inpeih tumah kan awm lova, lusun tura chak tawk lah kan awm hek lo. A fa u te 2, Rachel leh Joshua te awm loh lai, a ruang pawh an rawn nan ngaihna awm lo kher khera min liamsan erawh a na a ni. Ka U hian a fate a hmangaih a, amah thlahliam tur pawh hian a fate aia thlan a nei lovang.

Mahse Ka U kha pa inthlahrung ngang kha a nia, a fate lungngai hmel leh hrehawm hmel hmuh kha a duh lo bur thin. Chuvangin hetianga a kal mai hi Pathianin a remti zawk te pawh a nia nge.

Oct. 23, 2014 (Ningani): Ka unau zain

Unau Portrait leh Family portrait lak leh hunah chuan all pair-in kan la tawh ang, tia intiam kha kan ni a, mahse engtikah mah he hun hi kan thleng dawn ta lo a ni!

UPA C. ROKHUMA

Zirna tluang pangngaiah pawl 6 thleng chauh a zira, mahse pawl 6 thleng chauh zir zawng zawngah chuan ani aia fing hi an awm kher lovang. Hna thawk chungin private-a pawl 9 exam-in a pass leh a; pawl 9 pass zingah ani aia thiam leh hre ril hi an awm chuang hek lovang.

Kan naupan laiin lehkhabu pan te, a kawma a ziaktu hmel chuang, ngaihnawm zet mai hi ka u hian min chhiar sak thina. Ziak leh chhiar ka thiam ve chinah erawh chhiar sak ngailovin chu lehkhabu ngaihnawm chu ka chhiar ve thin. “Tunlai Khawvel Thlirna” tih lehkhabu ka chhiar atanga ka hriat, Upa C. Rokhuma thuziak te hi Mizo ziakmi te kutchhuak zinga ka chhiar hmasak ber a nih ka ring!

Upa C. Rokhuma, Sept. 4, 2015

Pianpui finna sang leh thuk tak nei, zirtirtu, zirtirtu te zirtirtu, sipai bang – Indopui II-na Veteran, Sande Sikul zirtirtu te zirtirtu, ziakmi, pa titi thiam, thil chik mi, pa chak, pa taima, Pathian tih mi, vantlang tana mi inpe, scientist, mi rinawm…a tlar thui teh e! Upa C. Rokhuma tluka Mizo mipui te tana thawhhlawk hi an tam lo khawp ang!

A chanchin tlem

Upa C. Rokhuma hi July 21, 1917-ah Reiek-ah a pianga, unau 9 zinga a upa ber a ni a; farnu 3 a nei. A nupui Pi Lalrinthangi (L) nen hian kum 1939-ah an inneia, fa mipa 4 leh hmeichhia 3 an nei a, tu 19 leh tuchhuan 15 an nei bawk. Upa C. Rokhuma hian 1934 – 47 chhung khan hmun hrang hrangah zirtir hna a thawk a, 1946 – 1953 chhungin sub-Inspector of School hna a thawk bawk. Guru Training School (Teachers Training School)-ah kum 1955 – 66 Instructor hna a thawk a, MSSU hnuaia Sunday School zirtirtu training Instructor hna kum 1967 – 1978 thleng a thawk bawk. Tin, Indopui II-na hunlai khan Sipaiah a tang bawk.

Upa C. Rokhuma, Sept. 4, 2012

Vantlanga tana mi inhmang tak a ni a, YMA President a ni thin a, Mautam tam lo thleng tur laka inven nan 1951-ah Tam do pawl a dina. Ruahmanna hrang hrang an siam te chu sorkar pawhin ngai pawimawhin theih tawpin hma an laa, Mautam tam pawh a ziaawm phah hle. Mautam chungchanga hriatna thuk tak nei a nih avangin Kum 2006 – 09 chhoa Mau a tam leh pawh khan mithiam te thurawn lakna pawimawh tak a ni chhunzawm zel bawk.

Upa C. Rokhuma, Sept. 4, 2012

Vantlanga tana a hnathawh that avang hian kum 1992 khan India President hnen atangin PADMA SHRI chawimawina hlu tak a dawng a, hmun hrang hrang atangin chawimawina chi hrang hrang a dawng bawk.

Synod Boys Hostel-a kan awm laiin tum khat chu inkhawm a kaihruaia, zai tura The Barnabas (Male Voice)  te a sawm kha mitthlaah a lang reng thin! Miin thiam an tih thu te, sawi lawk se tape recorder-a lo record a chak thu te kha a sawi a, Kohhran mipui te pawh kan nui hak nghe nghe. Upa C. Rokhuma hi  Chhimphei Presbytery Inkhawmpui, Bungkawn kohhrana kum 1978-a neihin Mission Vengthlang Kohhran Upa ni tura a nemngheh, rawngbawlna kawnga mi thahnemngai, Kohhran humhalh mi a ni.

Padma Shri kiangah ni khat

Tawnhriat ngah te kawma, an titi ngaihthlak hi kan chak thina, chung zingah chuan Upa C. Rokhuma hi kan kawm chak ber te zinga mi a ni a, naupan lai atanga kan ngaihsan tawh a nih avang te pawh a ni tel bawk ang. Pa upa lam a nih tawh avangin thawn thut chilohah kan ngaia, a tunu, Lalrokimi kaltlangin len kan duh thu kan hrilha, Sept. 4, 2012-ah remchang min lo siam sak ta hlauh maia kan lawm hle a ni.

Sept. 4, 2012: Kei, Upa C. Rokhuma leh Rochana

Kan kawm tum hian Upa Rokhuma hi kum 95 mi a ni tawha, a hriatna that zia leh thil a chhinchhiah theih zia hi chu sawiloha leng a ni. Kan kawm chhung zawnga mak kan tih leh kan sawi tawp theih loh chu a rinawmna kha a ni. Kan zawhna kha a hriatloh zawng a nih hlauh chuan a hriatloh thuin min chhang maia, a rinthu a sawi ngailoa, hre awm angin min chhang lo, “Ka hre hauh lo mai” a ti thên mai. Nia a hriat dan emaw a duh duh danin emaw, engpawh mai kha sawi ta se keini, hre pha velo kha chuan kan awih vek awm si a! Mahse dawt min hrilh duh miahlo leh a hriat loh a hrelo ngam kha kan ngaihsanna tizualtu a ni.

Upa C. Rokhuma, Sept. 4, 2012

Zawhna inkarakik pui pui, rilrua lang apiang kan zawt a, Rochana’n Mizo History leh Politics lam te, thil chi hrang hrang a zawta. Keiin Science lam, a bikin ecology leh conservation lam engemawzat ka zawt thung a. Heng zawng zawngah hian, “keini te chu lehkha thiamlo kan nia, kan hriat ve te hi chu a lau em mai…ka aiin in hre zawk daih ang…” ti chungin kan hriat ngailoh tha tha min hlui a, kan phur deuhin zawhna kan siam belh zela, a hriat loh zawng chu “ka hre hauhlo mai…” tiin min chhang zel thung a. Maumitvel lo pianchhuah dan ni a pi-pu ten an sawi thin min hrilh te, Tut lui dunga sa an pel thin dan a sawi te kha a ngaihnawm teh e. “In hre duh em?” “duh tho mai” “tho mai chauh maw…in hre duh tak tak lo a niang maw…” tia an fiamthu zauh te khan a ti ngainatawm zual sauh bawk.

Tawngkam mai nilo, a chetzia zawng zawng nen… Sept. 4, 2012

Kum 95 chhunga a tawnhriat hrang hrang, a bikin Mizo nunphung leh khawtlang inrebawl dan, ram leh hnam an humhalh dan te, ramngaw leh nungcha an enkawl dan te nen min hrilh a. A In a sak laia a bang tur dap a chik dan leh a thawh rim zia a sawi te phei chu a ngaihnawm tak zet a ni.

Upa C. Rokhuma, Sept. 4, 2012

Mizoram khawchin mumal takin a chhinchhiaha, ruah tui tlak dan, ni chhuah leh tlak hun thlengin. Khawpui rik hun leh buh thar inkungkaih dan a sawi thin te khan Applied science lama a rilzia a tilang chiang hle. Mahse heng zawng zawng hi chinchhuakin ka zawt hman ta lo. Serthlum enkawlnan bika a duanchhuah RK Mixture chungchang leh Par arsi hnuaia serthlum a that duh thu a sawi te pawh kha ka zawhchian hman tak loh zinga mi a ni. Mahse a taka a thil tih, a tawnhriat atanga a sawi a ni si. Hetiang indigenous knowledge hi science & technology than zel nana kawng pawimawh hmasa a ni a. Inter-cropping te phei hi chu tun thlengin mi tam takin PhD degree an hmuhna a la ni reng bawk.

Seiko sana

Hemi tuma Rawmi chi ka pek kha ti tiak thei tak maw!

Upa C. Rokhuma, Sept. 4, 2012

Vawi khat dang leh

Kum 2015, April 29 khan a huana thakthing kung thliin a  chhem tliaka, thakthing project kan khawih lai a nih avangin sample la-in a huanah, a tupa Hriatzuala (Te-a) nen kan kala. Haw pahin a Inah kan lut kawia, kum 98 mi lai a nih tawh avangin a taksa a chaklovin a lo chaurau ve hle tawh a. Khuma mu chungin a fa thenkhat te nen an lo inkawm a. A aw a la fiahin a ri hriatna a la tha a, a rilru pawh a la fim vek bawk. Amah kawma kum 2012-a kan len tawh thu leh ka research ka zawh tawh thu te ka hrilh chuan min lawmpui ve hle a, chibai te min buk hial. Hei hi Upa Rokhuma ka hmuh hnuhnun ber a ni ta. [ Pu C Rokhuman Mautam chungchang a sawi  ka record download duh chuan click mai tur].

An venga raw lianpui mai, mam pel pul, eng rua nge tih an hriat mailoh hi, Hriatzuala nen bawk hian kan va en nghal a, Rawmi (Dendrocalamus sikkimensis) a lo ni a.

A hun hnuhnung

Vawiin, Nov. 23, 2017 hi he khawvel a chhuahsanna champhaphak vawi 1-na a lo ni ve leh ta reng mai. Pa hrisel tak, natna êm êm pawh nei ngailo kha, thawhah avangin Nov. 15, 2016 zanah Aizawl Hospital ICU-ah enkawl a ni a. ni thum hnuah Private ward-a sawn ngam khawpin a tha leh a. Mahse a thawhrimna te chawlhsana, a nupui, kum 2015-a a sun tak kiangah, Pathian angchhunga chatuana chawl ve tawh turin Nov. 23, 2016 chawhma dar 11:30 khan he khawvel hi a lo chhuahsan ta a ni. A tuk, Nov. 24, 2016-ah thlahliam a ni.

Zofate ro dang zawng zawng khuma finna leh hmasawnna kawnga bung thar min kaipuitu, Upa C. Rokhuma’n Mizo fate tana a hnuchhiah zawng zawng hi a hlut zawng chhutchhuah theih loh khawpa hlu leh tam a ni a. A thawhrim rahchhuah tam tak te hi thangtharte tan a zira zir fe tham a ni ngei ang.

Environment Humhalh

  1. Environment chu engnge?

Environment chungchang te, a chhiat tawh dan leh a humhalh dan kawng hrang hrang te kan hre chamchi a, mahni phak tawk theuhah, a humhalhna kawngah pawh hma kan sawn tlang viau tawh a, a lawmawm tak zet a ni. Environment han tih hian Mizo tawng chuan “Kan chhehvel thil” tiin kan sawi mai thina, a dik thawkhat viau a, amaherawhchu Environment-ah hian keimahni, mihring te leh nungcha dang te pawh hi kan tel ve a ni tih kan hriat nawn a tha. Zirmite chuan Environment hi hlawm lian tak pahnih – Biotic (nunna nei) leh Abiotic (thil nunglo) Environment-ah te an la thendarh leh chhawnga. Tun tumah hi chuan Bio-Physical Environment (Nunna nei te leh an chenna chhehvel) hi kan sawi ber tur a ni ang.

  • Environment awmzia:

Environment hian a huamzau hle a, science lam te, mihring nunhona leh thanlenna lam hawi zawng te, leh thilnung chi hrang hrang te inlaichinna lam hawi zawng te pawhin a sawi theih ang. Ecological Environment-in a kawh ber ni a lang chu thilnung chi hrang hrang te leh anmahni nghawngtu, an chhehvela thildang awm te hi a ni. Heng anmahni nghawngtu zingah hian thilnung, nunna nei leh thilnunglo, nunna neilo te a huam. A tawi thei ang bera sawi dawn chuan “Thilnung leh anmahni nghawngtu thil chi hrang hrang te” tiin sawi ila a pawm a hahdam mai awm e.

  • Humhalh a ngaih chhan:

Pathianin nunna a duan dan hi a mak a, thilsiam engpawh mai hi mahnia nunga awm thei engmah an awm lova, inmamawh leh inpeng tawn theuh kan ni. Pathianin min siam dan phung anga kan nun chuan buaina leh harsatna a thleng lem lo; mahse, duhamnaa khat mihring te avang hian chu khuarel kalphung pangngai chu tihdanglam (manipulate) a ni fo a, chu chuan he leia thilnung leh thilnung lo te inlaichinna chu nasa takin a tibuai ta a ni.

  1. Environment tibuaitu te:

Environment hi thil chi hrang hrang inzawm khawm a nih avangin awlsam tea chhe maithei, der dep ru tak a ni a. Chhan hrang hrang avanga danglam dawrh thei a ni.

2.1 Khuarel chhiatna

Zirmiten an zir danah chuan khawvelah hian khuarel kalphung pangngai avangin chhiatna chi hrang hrang a lo tleng tawh thina. Arsi tla avanga a tlakna hmun danglam dawrh dan te, leimin leh tui lian avang te, lirnghing leh thlipui avang te, tlang kang avang tea khawvel danglam theih dan chu sawi ngai lovin kan hre theuh awm e. Heng khuarel thil te hi chu a thawhdan a muan (a intham chhung a rei) avang leh hunbi fel tak neia thleng a nih tlangpui avangin thilnung tinreng te pawh engtikah emaw tawk thut thei tura hriatna mak tak mai Pathianin min pe a, kan insiamrem thei thin; chutiang tih theihna chu adaptation an ti.

2.2 Mihring te avangin

Environment tibuaia, harsatna siam nasa bertu chu mihring te hi kan ni awm e. Kan nawm kan makah khuarel kalphung bawhchhe thak khawpin thlai thar rang leh thar hlawk kan buaipuia; rah tha tak chhuah se kan duh avangin leilunga thlai chawmtu leitha Pathianin a dah sa chu duhkhawp lovin leitha dangin kan vura, thirdawt hmangin luitui kan la penga.  Development changchawiin kan awlsam dan tur ngawt kan ngaihtuaha, lirthei leh veivahna tur hmanraw chi hrang hrang kan siam chhuaka, chung thil te avang chuan he khawvel hi a lo lum tawlh tawlha, tui thianghlim in tur a vang telh telha, lei a da telh telh bawka. Lei kan laia, in lian pui pui kan saa, tuihawk luankawr kan ti danglama, lui a mi tiau kan laa, sarang leh plastic hmanga siam bungrua kan uar telh telh bawka. Kan hnawmhnawk kan paih duhdaha, paihna pangngaia paih pawhin a sawngbawlna kan nei tha leh silova, hnawmhnawk awmna kan sawn chu a ni ber e. Ei zawh mai sen loh thlai kan thar avangin a vawnthatna kan siam a ngai leha, chu chuan a leh a lingin environment a tibuai leh a. Mihring ten khawvel kan tichhe mek a, a tawp khawkah chuan keimahni bawk hi a buai berah kan tang leh ta a ni.

  1. Environment buaiin a nghawng theih te

Environment hi kan chhehvela nunna nei leh neilo, kan dam khawchhuahna atana min nghawng tute tiin tawngkam dangin a sawi theih ang. Hetiang tak a nih avang hian environment a buai miau chuan kan dam khawchhuah dan tur hi a buai tihna chu a ni ber awm e. A nghawng theih zawng zawng chu kan hre seng hauh loa, a sawi lah kan sawi seng hek lovang, ni tinin a nghawng chi dang hi a lo lang chho zel a ni.

3.1 Climate change

Climate change tih tawngkam hi tunlaia tawngkam lar tak a ni a, US President, Donald Trump-an a ngaihthah tlat avanga khawvelin a dem zia pawh kan hre theuh awm e. Mizo tawng chuan sik leh sa danglam tiin a hrilhfiah theih mai awm e. A duhtui deuh chuan Climate change tih ringawt hi an duhtawk lova, abrupt climate change ti tein an sawi deuh kher thin.

Sik leh sa danglam nasa hian environment-ah nghawng nasa takin a neia, chu mai piah lamah ram inrelbawlna thlengin nghawng a nei nasa dawn hle niin zir mite chuan an sawi. Khawchin mumallo – khawlum tawlh tawlh, thlasik vin tak, nipui – tawrh harsa khawpa lum, ruah baw hawk tam tawlh tawlh, kum tluana ruahtui insemruallo, khawkheng adt. hi sik leh sa danglamin a nghawng langsar chu a ni. Heng avang hian natna hrik kan hriat ngailoh a lo puang chho mêk a, ram luma awm chauhin an vei thin kha Zo tlangsanga awm te pawhin kan lo vei ve ta zel bawk.

3.2 Ecological balance buai

Ecosystem a in-balance lo,” “Ecological balance a buai” tih te hi Mizo tena tawngkam kan hman uar tak a ni chho ta zel a. Ecosystem chu leia thilnung tinreng te leh thilnung lo te nunho, chenho dan leh an inlaichin dan a ni a; Ecology chu thilnung leh thilnung lo te inlaichin dan chungchang zirna a ni. Mizo thufing chuan “Lungpui pawh lungtein a kamki loh chuan a awm theilo” tih kan hmu a, he tawngkam tluka ecosystem sawifiahna hi a awm awm lo ve. Thil nung tinreng te leh nunna neilo te hi kan inmamawh dan a inanglo hret hreta, kan mamawh loh kha engin emaw a mamawh. a mamawhtu kha eng atan emaw kan mamawh ve leh thin; chutiang taka he khawvela Pathian thilsiam te hi inmamawh tawn kan ni. Ecological balance chungchang entirna pakhat chu rul chungchangah hian a ni awm e:

Mizo te hian rul hi kan haw hle maia, Eden huan nena kan sawi zawm tawh phei chuan rul zawng zawng hi kan hmu setana vek mai thin. Tunhnaia Mizorama rul chuk vanga thihna leh hliam tuar tam zawk hi Ecological balance buai vang niin a lang. Rulngan hi rul dang eitu langsar tak a ni a, Mizorama rulchuk tamzawk hi rulngan chuk nilovin ruldang (khuavang rul – Black Krait, Rultuha etc) chuk a ni a. Rul tur nei dang eitu tur, rulngan a tlem avangin rul chuk hi a tam ta sawt ni berin a lang. Chutiang zelin rul population vawngthatu ber chu rulngan a ni. Khuarel kalphungah hian top predator (a eitu lian ber) hi an tlem ber thin a, hnawksak tham khawp rulngan hi an awm a rinawm loh. Chutiang zelin thilnung pakhat a tlem/awm tak loh avang hian kan rin phak bakin nghawng a nei pawi thei a ni.

Pathianin khawvel kalphung a duan danah hian inei tawna, inchawm tawn tur kan ni a; eitu lian ber pawh a thih meuh chuan sulrul leh lei hrik ten an eirala, chu chu hnim leh thlai te chawmtu a lo ni ve leh tho thin, chutiang taka inmamawh tawn chu kan ni. Sik leh sa danglam nasa tuar chhuak ve theilo thilnung, thilsiam dangte laka nghawng nei lian si an awm; chu harsatna chu kan hmachhawn chho tan mek a ni.

  1. Engtia hmuhalh tur nge?

Duhâm loh hi a hnukhnai ber a ni a, zawh harsa ber a ni thung awm e. Environment pawimawh zia sawiin Prof. Guy McPherson chuan, “Environment aia sum leh pai a pawimawh zawka i hriat chuan thaw lovin i pawisa kha han chhiar chhin teh” a ti a. Kan dam khawchhuah nana pawimawh leh tul hmasa zawk aia sum leh pai kan ngaihpawimawh hmasak zawk hi chuan kan khawvel hian a chhiat belh zel dawn a ni.

Environment humhalh nana inzirtirna lar tak chu “three R” an tih mai – Reduce, Reuse leh Recycle te hi a ni a, heng bakah hian thalai ten kan tih theih tam tak a awm awm e.

4.1 Mamawh tih tlem (Reduce):

Kan mamawh tih tlem leh ningnawi tih tlem hi environment humhalhna tha taka ni. Kan mamawh siamchhuahnan hian tha leh tui, natural resource tam tak hman ral thin a ni a, ningnawi kan ngah hian a lo thlawnin kan natural resource te kan khawhral tihna a ni bawk. Chu chuan environment-ah a pawi zawngin nghawng a nei nasa hle a ni.

4.2 Hman nawn (Reuse):

Hman hnu hman nawn theih thil kan hman nawn hram hram hi a pawimawh hle. A bik takin tawihral mai theilo thil – sarang leh plastic te phei chu hman nawn a theih chhung hman nawn a tha.

4.3 Tuai thar (Recycle):

Kan hmanrua leh bungraw neih tam tak hi tuai thara, siam rema, her rem theih thil a ni a, chutiang thildanga siam theih emaw, her rem theih emaw, tuai thar theih emaw chu kan tuai thar zel a pawimawh hle. Motor ke (tyre) chhia hmangin bal-tin te, pangpar khawina leh hrui te an siama, eizawn nan hial te an hmang a. KTP te pawhin sumtuaknan lehkhachhia te kan khawna, kan hralha, lehkhapuanah bawk an lo tuai thar leh a, chutiang zelin tuai thara siam rem theih loh hi tlem te chauh a ni.

4.4 Lakchhuah (Recover):

Environment humhalhna chungchangah hian 3R hi nasa taka sawi thin a ni a, tunhnaiah hian “R” palina “Recover” hi inzirtir chhoh leh mêk a ni bawk. Hnawmhnawk kan neih hrang hrang te zinga mi, hman tlem theih ngawt si loh, hmannawn theih bawk si loh leh tuai thar theih chuang si loh te tangkai zawka hman theih dan kawng a ni ber awm e. Heng hnawm kan neih hoah hian chakna (energy) lakchhuah theihna atanga lakchhuah (eg. Bio-gas) dan kawng hi dapa, hmalak theih a ni.

4.5 Chin dawklak kan inenfiahna tur te:

Ramdang thlai leh ran (pet), exotic variety kan lalut nasa hian kan rama tualto leh awm sa te nasa takin a nghawng bawk. Hei hi a pawi theih zia kan ngiahtuah vak lo hlawm niin a lang. Kan than harh a hun viau a ni. Hnamdang kan huata, kan ngaihmawh teh lul nen hian ramdang thlai leh ran te erawh kan ngaisang viau lawia. Kan rama thlai leh ran te hian an haw ve ngawtin a rinawm!

Bawlhhlawh paih leh sawngbawl dan hi hma kan sawnna tur pawimawh tak a ni. Khawlaia leh kawrkama bawlhlawh paih mai mai te, hawina lam apianga kuhva funna leh cigarette kawr leh zial bung thehthlak te, lirthei atanga thil eina ningnawi theh thlak mai mai te hi kan sim a hun hle.

Kohhran, KTP leh chianti-thatni-a kan leklam tak, Thermocole kan tih mai “Styrofoamdisposable item kan hman dan chungchangah hian kan fimkhura, kan uar loh tial tial a tul viau bawk. Styrofoam te hi a tawih ral ve theiloa, a zan em avangin thliin a chhem leng nasa a, a hnawksak leh zual; sarang leh plastic te tluk zetin a hnawksak chho tan niin a lang.

4.6 Ramngaw humhalh

Environment enkawlna kawnga englai pawha pawimawh reng, a ki pui chu ramngaw humhalh hi a ni. Ramngaw ti riraltuah hian loneitu te chauh hi kan puh fo thina, ngaihtuahna thar kan sen a tul viau. Ram hmasawnna in a hrin, kawngpui tha te, hmasawnna ruh rel building lian leh khir pui pui te, factory tena ramngaw an tihchereu nasat zia te, Insakna hmanrua leh Inchhung mamawh siam nana ngaw kan thiah nasat zia hian sawi a hlawh lo fo thin. Ramngaw chereu loh theih dana ei kan zawn thiam a pawimawh. Thing phun leh enkawl puitlin hi kan tih tur pawimawh tak a ni.

Tlipna

Pathianin he lei hi mihringte chenna tlak turin ni 6 chhung a buatsaih lawk a. Chumi niruk chhung chuan mihring te mamawh tur a dah kim vek a ni tih Gen 1 & 2-ah te kan hmu a. Chutiang taka uluka Pathianin a duan kan enkawl dan leh kan hman dan erawhin ngaihtuah a ti thui tak zet a ni. Hnam mawl apiangin Pathian kutchhuak te an ngaihluin an zaha, hnam fing leh hmasawn inti apiangin an duh danin an chinglet vel niin a lang. Sam ziaktu chuan “Ramhnuaia sa tinreng hi ka ta asin, Tlang tina cheng ramsate pawh ka ta a ni. Tlanga sava tinrengte pawh ka hria a, Thil nung zawng zawng pawh ka ta a ni” (Sam 50:10 & 11) a ti a. Pathian thilsiam zinga chungnungber, mihring te hian Pathian ta kan enkawl a ni tih inhre thar leh ila, a siamtu leh a dintu zahna nen kan environment hi i enkawl ang u.

Sawiho tur te:

  1. Environment humhalh kawngah engtin nge KTP ten hma kan lak ang?
  2. Thilsiam tinreng te hi inmamawh tawna inpeng tawn theuh kan ni tih hi kan pawm em? (Pawm/pawm loh chhan sawi ni se)
  3. Thilsiam dangte laka kan mawhphurhna hi hlen tha tawkin kan inhria em?

 

[For Maubawk Bial KTP – 30.07.2017]